Egzotyka bliskich okolic i związanych z nimi środowisk jako temat literacki

Egzotyka bliskich okolic i związanych z nimi środowisk jako temat literacki

Omów utwory oparte na takim założeniu i wskaż, jakie funkcje pełnią tego rodzaju przedstawienia artystyczne oraz jakie środki służą ich realizacji.

„Tylko kraje sąsiednie były egzotyczne, dalekie należały do fantastyki” – pisał André Malraux, rozpoznając podstawowy paradoks egzotyczności. Coś jest na tyle odległe, że odmienne i wciąż nieznane, ale na tyle bliskie, że znajduje się w polu naszego widzenia, możemy na to wreszcie spojrzeć i spróbować to opisać. Jako temat, sposób obrazowania, składnik wyobraźni danego pisarza (może najlepiej by było powiedzieć, za Andrzejem Stoffem, sposób ujęcia świata w dziele literackim) egzotyzm jest nieodłączny od literatury europejskiej każdej epoki, zmienia się tylko każdorazowo punkt odniesienia tego, kto o nim orzeka. Co innego uznaje on za swojskie, więc inaczej rozumie to, co egzotyczne. W dziejach literatur niejednokrotnie ta relacja nakierowana była na coś, co wcześniej nie znajdowało się w polu widzenia pisarza, chociaż znajdowało się względnie całkiem niedaleko w przestrzeni, np. badacze widzą silne pokrewieństwa między spojrzeniem egzotycznym a tematem ludowym i regionalnym w literaturze XIX wieku. W ciągu ostatnich stu lat doszło do szczególnego odkrywania pokładów nieznanego w pobliżu.

Warto zwrócić uwagę na kilka składników tego procesu, uwarunkowania gatunkowe i konwencje estetyczne, które mu towarzyszyły:

1.   Podatne na egzotyczny sposób ujęcia są gatunki literatury popularnej, zarówno w XIX wieku, jak i ich kontynuacje, przekształcenia w literaturze dwudziestowiecznej i najnowszej – powieść podróżnicza i przygodowa, opowieści grozy, proza kryminalna i sensacyjna.

2.   Szczególnie czuła na możliwość przepływów między bliskim i dalekim, egzotycznym i swojskim wydaje się literatura dla dzieci i młodzieży jako opowieść, która ma być zarówno atrakcyjna, jak i płodna poznawczo.

3.   Literaturze ostatnich dwu wieków towarzyszyło zainteresowanie nowym bohaterem wywodzącym się z różnorodnie pojętych marginesów (społecznych, etnicznych, religijnych), przebywającym na obrzeżach literatury i kultury – dotyczy to zarówno literatury kontynuującej realistyczne sposoby kreacji i tradycje powieści środowiskowej, jak również  twórców dwudziestowiecznej awangardy. W realizacjach poszczególnych mamy do czynienia z grą z oczekiwaniami odbiorców (np. proza Mirona Białoszewskiego).

4.   Ważna, choć niejednoznaczna, jest rola gatunków z pogranicza literatury faktu i beletrystyki, zwłaszcza reportażu i eseju. Sposoby, w jaki kreuje się w nich świat i jednocześnie próbuje oddać głos podmiotom milczącym i słabym, może budzić ambiwalentne reakcje, wynika jednak z zastosowania określonych środków.

5.   Spacer, wędrówka jest nie tylko tematem literackim, ale może być specyficznym gatunkiem twórczości i narzędziem badawczym. Warte rozważenia są okoliczności, w jakich małe, codzienne podróże są podejmowane, a także, jak tego rodzaju doświadczenia są konceptualizowane w tekstach zbliżonych do form dyskursu publicystycznego czy naukowego.

6.   Specjalne miejsce zarezerwowane jest dla obrazów odtwarzanej przeszłości, niekiedy niedalekiej. Bliskość przestrzenna, ale niewymierna odległość w czasie, może być motywowana przyspieszeniem procesów dziejowych (np. spowodowanych wojną), które likwidują sąsiedztwa przestrzenne i grupowe, zachowując je w ludzkiej pamięci i na nośnikach medialnych.

Podane niżej pozycje literackie, reprezentujące różne gatunki czy utwory danego autora, stanowią wybór tekstów spośród wielkiego uniwersum, które można poddać interpretacji w ramach tego tematu. Uczeń powinien wybrać z tej listy utwory do analizy, może też samodzielnie uzupełnić materiał literacki, rozwijając jeden z wymienionych tematów szczegółowych (1–6).

Propozycje literackie

M. Białoszewski, Kirkut, Noc z ostatnim argumentem, Wyjście, Bielanyw: tegoż, Szumy, zlepy, ciągi, wyd. ost. Warszawa 2014.

O. Chrobra, Dwie ulice, wyd. ost. Warszawa 1979.

M. Cichy, Pozwól rzece płynąć, Wołowiec 2017.

S.S. Czachorowski, Pejzaż Gnojnej Góry (wyd. drugie, Warszawa 2019) i wybrane wiersze.

H. Górska, Druga brama, wyd. ost. Wrocław 1999.

T. Jurasz, Ciepła, zimna, srebrna, złota, Warszawa 1980.

I. Jurgielewiczowa, Niespokojne godziny, wyd.ost. Warszawa 2000.

M. Książek, Droga 816, Białystok 2015.

J. Kulmowa, Krześlaki z rozwianą grzywą, Warszawa 1978; Topografie myślenia, Warszawa 2001.

M. Kuncewiczowa, Dyliżans warszawski, wyd. ost. Warszawa 1997.

P. Marecki, Polska przydrożna, Wołowiec 2020.

D. Masłowska, Inni ludzie, Kraków 2018.

W. Melcer, Czarny Ląd Warszawa, Warszawa 1936.

Niepiękne dzielnice. Reportaże o przedwojennej Warszawie, wyb. i oprac. J. Dąbrowski, J. Koskowski, Warszawa 1964.

M. Nowakowski, Moja Warszawa. Powidoki, Warszawa 2010.

Ł. Orbitowski, Horror show, Kraków 2014.

A. Robiński, Hajstry. Krajobraz bocznych dróg, Wołowiec 2017.

T. Różycki, Dwanaście stacji. Poemat, Kraków 2007.

R. Schubert, Panna Lilianka. Część powieści-procesu pod nazwą „Pajac”, Warszawa 1979.

P. Sołtys, Mikrotyki, Wołowiec 2017.

E. Stachura, Opowiadania, Warszawa 1982.

A. Stasiuk, Dukla, Wołowiec 2011.

Z. Szczerek, Siódemka, Kraków 2014.

M. Szczygielski, Arka czasu, czyli wielka ucieczka Rafała od kiedyś przez wtedy do teraz, Warszawa 2013.

L. Tyrmand, Zły, wyd. liczne.

H. Waniek, Wyprzedaż duchów. Sudety, jakich nie znamy, Wrocław 2007.

S. Wiechecki (Wiech), Mąż za tysiąc złotych, czyli opowiadania żydowskie, zebr. i oprac. R. Stiller, Kraków 2001.

M. Witkowski, Wymazane, Kraków 2017.

P. Wojciechowski, Czaszka w czaszce, wyd. ost. Warszawa 1997.

 

Opracowania i pozycje, które mogą być pomocne:

J. Bachórz, O polskim egzotyzmie romantycznym, w: Problemy polskiego romantyzmu, s. 2, red. M. Żmigrodzka, Warszawa 1974.

A.j Banach, O potrzebie egzotyzmu, Kraków 1980.

P. Bayard, Jak mówić o miejscach, w których się nie było?, przeł. B. Baran, Warszawa 2021.

Z. Benedyktowicz, Portrety „obcego”. Od stereotypu do symbolu, Kraków 2000.

E. Dutka, „Egzotyzm utracony” w pisarstwie dla młodzieży Alfreda Szklarskiego, w: Literatura popularna, t. 1, Dyskursy wielorakie, red. E. Bartos, M. Tomczok, Katowice 2013, https://rebus.us.edu.pl/bitstream/20.500.12128/2658/1/Dutka_Egzotyzm_utracony_w_pisarstwie_dla_mlodziezy.pdf

Egzotyzm w literaturze, red. E. Kuźma, Szczecin 1991 (tu liczne studia szczegółowe oraz zwłaszcza artykuł wprowadzający – Andrzej Stoff, Egzotyka, egzotyzm, egzotyczność. Próba reorganizacji pojęć, s. 7–23).

Geografia krain zmyślonych. Wokół kategorii miejsca i przestrzeni w literaturze dziecięcej, młodzieżowej i fantastycznej, red. W. Kostecka, M. Skowera, Warszawa 2016.

U. Glensk, Historie słabych. Reportaż i życie w dwudziestoleciu (1918-1939), Kraków 2014.

Inne przestrzenie, inne miejsca. Mapy i terytoria, wyb., red. i wst. D. Czaja, Wołowiec 2013.

G. Perec, Przestrzenie, przeł. A. Daniłowicz-Grudzińska, Kraków 2019.

I. Piotrowski, Bolek i Lolek na „Dzikim Zachodzie”. Była warszawska dzielnica zachodnia w tekstach kultury dla dzieci i młodzieży okresu małej stabilizacji, „Dzieciństwo. Literatura i Kultura”  2021, t. 3, nr 1, s. 97–109,

https://www.journals.polon.uw.edu.pl/index.php/dlk/article/view/635.

M. Prejs, Egzotyzm w literaturze staropolskiej. Wybrane problemy, Warszawa 1999.

E. Rybicka, Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków 2003.

R. Solnit, Zew włóczęgi. Opowieści wędrowne, przeł. A. Dzierzgowska, S. Królak, Kraków 2018.

R. Sulima, Znikająca codzienność, w: tegoż, Powidoki codzienności. Obyczajowość Polaków na progu XXI wieku, Warszawa 2022.

M. Szugiero, „Czarny ląd” Wandy Melcer wobec form egzotyzacji tradycyjnej społeczności żydowskiej, w: Rzeczywistość i zmyślenie. Światy przedstawione w literaturze i kulturze XIX-XXI wieku, Katowice 2017, s. 37–49.

Tętno pod tynkiem. Warszawa Mirona Białoszewskiego, red. A. Karpowicz i inni, Warszawa 2013.

„Znak” 2019, nr 7–8 (770–771), https://www.miesiecznik.znak.com.pl/archiwum/?rok=2019&num=3966