Wysłane przez kg_sekretarz w
Zanim w 1933 roku Leon Schiller założył w Państwowym Instytucie Teatralnym w Warszawie Wydział Reżyserii, inscenizowaniem spektakli dramatycznych (także operowych czy tanecznych) zajmowali się głównie aktorzy (odpowiednio – śpiewacy lub tancerze), czasem ludzie pióra. W XIX wieku byli to oczywiście mężczyźni, choć ambicje reżyserskie przejawiały niekiedy także wybitne aktorki. W wieku XX sytuacja stopniowo ulegała zmianie. Śmiało można rzec, że zapoczątkowała kobiecą reżyserię Stanisława Wysocka, która w 1915 roku założyła w Kijowie teatr Studya, gdzie obok pracy pedagogicznej zajmowała się inscenizacją spektakli.
W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku do Wysockiej dołączyły inne wybitne aktorki, m.in. Irena Solska, Maria Dulębianka czy młodsza od nich – Stanisława Perzanowska. Kobiety, studiujące na Wydziale Reżyserii PIST-u, nie miały niestety szansy rozpocząć pracy zawodowej bezpośrednio po debiucie, przeszkodziła w tym II wojna światowa.
Po 1945 roku kobiet reżyserek pojawiło się więcej, ale dopiero w XXI wieku zdominowały one studia reżyserskie w akademiach teatralnych. Mimo zawodowej dominacji mężczyzn, na przestrzeni wieku XX i w ostatnich dwudziestu latach pojawiło się wiele wybitnych inscenizatorek. Świadectwem tego jest m.in. strona internetowa www.hypatia.pl, na której znajdują się obszerne materiały, dotyczące kobiet w teatrze polskim.
Omów twórczość wybranej reżyserki lub grupy reżyserek, odnosząc jej/ich program artystyczny i realizacje sceniczne do zjawisk zachodzących w życiu teatralnym i w kulturze.
W programach artystycznych (często rozsianych po udzielanych przez twórczynie wywiadach, stąd konieczność ich rekonstrukcji) należy zwrócić uwagę na wyznaczony przez nie cel, który chciałyby osiągnąć w teatrze (czy szerzej – w sztuce); jakiego typu ma (czy – miał) być teatr – czy zaangażowany społecznie, politycznie, czy też – poruszający problemy istotne dla człowieka jako jednostki; a może – będący tzw. kulturalną rozrywką dla ludzi myślących.
– Czy powołują się na autorytet mistrzów, na kim się wzorują (wzorowały), czy – do kogo odwołują (odwoływały) się.
– Jaki repertuar je interesuje (interesował), a co za tym idzie – jaką dramaturgię wybierają (wybierały), jaki rodzaj odczytania dramaturgii interesuje je – czy „tylko” wyciągnięcie znaczeń ukrytych w tekstach, czy też adaptacja bądź napisanie własnego tekstu na marginesie jakiegoś dzieła, czy to dramatycznego, czy prozatorskiego.
– Typ warsztatu reżyserskiego: czy w ich dorobku są spektakle różnorakie (dramaty – komedie ‒ farsy), czy tylko pewien określony typ przedstawień; czy interesuje je tworzenie teatru poetyckiego, czy realistycznego; czy odwołującego się do emocji, czy do „rozumu”.
– Z jakiego typu aktorstwem mamy do czynienia w realizowanych przedstawieniach, jaki jest ich stosunek do słowa na scenie.
– Współpraca ze scenografami: czy wybierają określonego artystę, tworząc z nim duet realizacyjny, a co za tym idzie ‒ kreują określony typ wypowiedzi scenicznej, czy też pracują z różnymi plastykami, a może – z kim innym przy projektach przestrzeni scenicznej i z kim innym przy kostiumach.
Nazwiska reżyserek (mogą też być inne) podano „pokoleniowo”, ponieważ może to być pewien trop do opisu ich działalności:
- Stanisława Wysocka – Irena Solska – Maria Dulęba – Stanisława Perzanowska
- Maria Wiercińska – Lidia Zamkow – Maria d’Alphonse – Leonia Jabłonkówna – Wanda Wróblewska – Elwira Turska – Leokadia Serafinowicz (lalki) – Zofia Jaremowa (lalki) – Irena Babel
- Maryna Broniewska – Wanda Laskowska – Krystyna Skuszanka – Alina Obidniak – Maria Straszewska – Danuta Baduszkowa (musical) – Janina Jarzynówka-Sobczak (balet)
- Izabella Cywińska – Krystyna Meissner – Teresa Żukowska – Jowita Pieńkiewicz – Irma Czaykowska – Maria Fołtyn (opera) – Janina Nierobska (balet) – Olga Lipińska
- Anna Augustynowicz – Ewa Wycichowska (balet)
- Agnieszka Glińska – Małgorzata Bogajewska – Iwona Kempa – Izadora Weiss (balet)
- Maja Kleczewska – Monika Pęcikiewicz – Monika Strzępka – Agata Duda Gracz – Grażyna Kania – Aleksandra Konieczna
- Anna Smolar – Weronika Szczawińska – Ewelina Marciniak – Barbara Wysocka (dramat i opera) – Lena Frankiewicz – Aldona Figura – Katarzyna Kalwat – Anna Karasińska – Magdalena Miklasz (lalki)
Wybrana bibliografia (poza tą, która znajduje się na stronie www.hypatia.pl):
100 przedstawień teatru lalek, red. M. Waszkiel, L. Kozień, Łódź 1998
H. Baltyn-Karpińska, W teatrze lalek, Warszawa 2016.
G. Chmielewska, W kręgu teatru. Życie i twórczość Leonii (Jelonki) Jabłonkówny, Warszawa 2020.
R. Cieślak, Teatr Anny Augustynowicz, Szczecin 2011.
K. Duniec, Dwudziestolecie. Przedstawienia, Warszawa 2017.
M. Fik, Trzydzieści pięć sezonów. Teatry dramatyczne w Polsce w latach 1944-1979, Warszawa 1981.
HyPaTia Historia Polskiego Teatru. Feministyczny Projekt Badawczy:Agora. Statystyki, wstęp K. Dunin, red. J.Krakowska, Warszawa 2018.
J. Ignaczak, Istnienie grać. Portret Ewy Wycichowskiej, Poznań 2018.
J. Iwaszkiewicz, Stanisława Wysocka i jej kijowski teatr „Studya”, Warszawa 1963.
H. Jurkowski, Dzieje teatru lalek, t. 2, Lublin 2014 (wydanie pierwsze tego kompendium miało trzy tomy, wydawane przez PIW w Warszawie; należy zajrzeć do t. III, opublikowanego w 1984 roku).
K. Kasia, Doświadczenie estetyczne i wspólnota spektaklu, Kraków 2019.
D. Kosiński, Opowiem, jak umiem najlepiej. O teatrze Anny Karasińskiej, Warszawa 2020.
J. Kowalska, Spacer po barykadach. Szlakiem najciekawszych przedstawień ostatnich lat, Warszawa 2014.
J. Krakowska, PRL. Przedstawienia, Warszawa 2016.
J. Krakowska, Demokracja. Przedstawienia. Warszawa 2019.
E. Krasiński, Stefan Jaracz, Warszawa 1983, ss. 328–330, 423–427.
E. Krasiński, Teatr Jaracza, Warszawa 1970 (fragmenty dotyczące Stanisławy Perzanowskiej).
L. Kuchtówna, Irena Solska, Warszawa 1980.
K. Kułakowska, Błaźnice. Kobiety kontrkultury teatralnej w Polsce, Warszawa 2017.
K. Latawiec, E. Łubieniewska, M. Sadlik, Krakowskie sezony teatralne Krystyny Skuszanki, Ireny Babel, Lidii Zamkow, Kraków 2019.
J. Majcherek, Niedoskładanka, Warszawa 2016.
S. Marczak-Oborski, Teatr w Polsce 1918-1939. Wielkie ośrodki, Warszawa 1984.
(Nie)świadomość teatru. Wypowiedzi i rozmowy, wybór i red. J. Krakowska, Warszawa 2018.
Z. Osiński, Pamięć Reduty, Gdańsk 2003 (fragmenty dotyczące m.in. Marii Dulęby).
J. Sieradzki, Widok przez scenę, Warszawa 2019.
A. Stafiej, Zofia i Władysław Jaremowie. Dokumentacja działalności, Łódź 2001.
H. Sych, Leokadia Serafinowicz. Dokumentacja działalności, Łódź 1996.
Teatr lalek Leokadii Serafinowicz, Poznań 1986 [katalog wystawy].
M. Waszkiel, Dzieje teatru lalek w Polsce. 1944–2000, Warszawa 2012.
Wątroba. Słownik polskiego teatru po 1997 roku, Krytyka Polityczna, Warszawa 2010 (są tu hasła różnej wielkości i różnej jakości, i dużo błędów).
Z. Wilski, Wielka tragiczka, Kraków 1982.
Stanisława Perzanowska, [hasło w:] Słownik Biograficzny Teatru Polskiego, tom III, vol. 2, Warszawa 2016, ss. 192–195.
„Notatnik Teatralny” (numeracja ciągła): nr 43 (2006) Maja Kleczewska; nr 49–51 (2008) ‒ różne nazwiska; nr 64–65 (2011) Monika Strzępka; nr 75–76 (2014) ‒ różne nazwiska.
Na internetowej stronie Encyklopedii Teatru Polskiego https://www.encyklopediateatru.pl/ znajdują się hasła Zofii Jaremowej (należy wpisać: Zofia Jarema), i Leokadii Serafinowicz; przy nich – krótka bibliografia. Magdalenę Miklasz również można odnaleźć w ETP, niestety bez życiorysu, zaieszczono jedynie daty przedstawień, recenzje oraz lata zatrudnienia w teatrach. Ta informacja dotyczy wyszstkich wymienionych reżyserek.
Wykazy premier znajdują się na internetowej stronie Encyklopedii Teatru Polskiego https://www.encyklopediateatru.pl/, przy każdej premierze (po 2003 roku) zamieszczono obszerny wybór recenzji prasowych oraz wywiadów z twórcami spektakli.
Na wortalu Instytutu Teatralnego w Warszawie: www.e-teatr.pl opublikowane są informacje dotyczące bieżących premier, także artykuły, recenzje i rozmowy z prasy bieżącej.
Od nr. 1/2012 „Teatru” w Internecie dostępne są wybrane artykuły z bieżących numerów na stronie www.teatr-pismo.pl; na tej samej stronie dostępny jest spis zawartości pisma od początku jego istnienia.
Wybrane artykuły z „Didaskaliów” dostępne są w Internecie na stronie www.didaskalia.pl; od stycznia 2020 „Didaskalia” wydawane są w wersji internetowej.
Wybrane artykuły z „Dialogu” dostępne są w Internecie na stronie www.dialog-pismo.pl
Spisy treści czasopism teatralnych od 2000 roku dostępne są na stronie internetowej http://katalog.czasopism.pl
Na wortalu „www.teatralny.pl” znajdują się recenzje wybranych spektakli, komentarze, wywiady i artykuły tematyczne od 2013.
– Artykułów i recenzji można też szukać na stronie https://teatrdlawszystkich.eu (poprzednio „teatr dla was”, z którego teksty pozostały na e-teatrze w dziale recenzji).