Teatr wobec niepełnosprawności

Od wielu, wielu lat na deskach teatralnych prezentowane są spektakle mówiące o niepełnosprawności, a także realizowane przez osoby niepełnosprawne. Od lat toczy się, nierozstrzygalna właściwie, dyskusja, czy przedstawienia te to terapia, czy sztuka.

Teatr wobec niepełnosprawności to zagadnienie bardzo szerokie, wypowiadają się na ten temat nie tylko teatrolodzy, także terapeuci, psychologowie i osoby zajmujące się edukacją teatralną.

Od 1995 roku w Łodzi odbywają się Międzynarodowe Spotkania Teatralne „Terapia i Teatr”,  które poświęcone są twórczości teatralnej osób niepełnosprawnych, upowszechnianiu idei terapii przez sztukę teatru, integracji osób niepełnosprawnych i pełnosprawnych, estetyce aktorstwa niepełnosprawnych, wreszcie dyskusji na temat miejsca osoby niepełnosprawnej we współczesnym teatrze. Obok spektakli teatrów zawodowych, prezentowane są realizacje sceniczne niepełnosprawnych artystów amatorów, zarówno dzieci, jak i dorosłych, a także grup integracyjnych.

Poniżej proponujemy – do wyboru – listę zagadnień, które pomogą, choć częściowo, przedstawić złożoność problemu:

— Reprezentacje niepełnosprawności we współczesnym polskim teatrze, tańcu, sztukach performatywnych.

— Teatr osób z niepełnosprawnościami: sztuka czy terapia?

— Obszary wykluczenia i obszary inkluzji (włączania) niepełnosprawności w sztukach performatywnych / teatrze / tańcu.

— Spektakle osób z niepełnosprawnościami jako aktywistyczna i artystyczna praktyka przynosząca rzeczywistą zmianę sytuacji aktorek / aktorów biorących w nich udział (na wybranych przykładach, np. teatr, a teraz też zespół rockowy „Na Górze” utworzony w Domu Pomocy Społecznej w Rzadkowie pod kierunkiem Wojciecha Retza).

— Budowanie wspólnoty [communitas] z osobami z niepełnosprawnościami za pomocą przedstawień teatralnych i wydarzeń performatywnych (na wybranych przykładach, np. Teatr 21, Teatr Razem, spektakl Vidomi CHOREA).

— Teatr osób z niepełnosprawnościami jako inkluzywny teatr zawodowy (na wybranym przykładzie (np. La Compagnie de l’Oiseau-Mouche, Theater RambaZamba, Theater Hora, En Dynamei Theatre Ensemble czy teatry polskie: Teatr 21, WTZ Teatroterapia).

— Sztuka aktorki / aktora z niepełnosprawnościami jako przestrzeń oporu wobec opresji i wykluczenia społecznego.

— Sztuka aktorki / aktora z niepełnosprawnościami jako przestrzeń doświadczania siebie i samorealizacji.

— Metody pracy artystycznej i edukacyjnej aktualizowane w zespołach tworzonych przez osoby z niepełnosprawnościami (np. pedagogika teatru, drama, teatroterapia, Teatr Forum).

— Współczesny teatr i praktyki performatywne jako przestrzenie sprzeciwu wobec stygmatyzujących interpretacji niepełnosprawności (wybrane przykłady).

— Zagadnienie niepełnosprawności jako projektu emancypacyjnego we współczesnych krytycznych działaniach performatywnych [w kontekście wizerunku osoby z niepełnosprawnościami w mediach, norm poprawności politycznej, etyki trosk w (pozornie) antydyskryminacyjnych i inkluzywnych wydarzeniach artystycznych, np. twórczość Rafała Urbackiego, m.in. Gatunki chronione, Teatr Rozbark, Bytom, 2014].

— Niepełnosprawny (-ość) jako bohater literatury dramatycznej.

 

Bibliografia (wybór i – do wyboru)

— Teksty „ogólne”

A. Bielańska, Teatr, który leczy, Kraków 2002 (i 2005).

A. Dąbek, Gapienie się. Rozmowa z Eweliną Godlewską-Byliniak i Justyną Lipko-Konieczną, portal. dwutygodnik.com  https://www.dwutygodnik.com/artykul/7970-gapienie-sie.html (dostęp:20.06.2022).

R. Garland-Thomson, Gapienie się. O tym jak patrzymy i jak pokazujemy siebie innym, tłum. K. Ojrzyńska, red. językowa i naukowa E. Godlewska-Byliniak, J. Lipko-Konieczna, Warszawa 2020.

A. Jawłowska, Drogi kontrkultury, Warszawa 1975.

A. Jawłowska, Więcej niż teatr, Warszawa 1988.

E. Goffman, Piętno, Rozważania o Zranionej Tożsamości, tłum. A. Dzierżyńska i J. Tokarska-Bakir, wstęp do wyd. polskiego J. Tokarska-Bakir, Gdańsk 2005.

K. Milczarek-Pankowska, Współczesny teatr poszukujący, Warszawa 1986.

Odzyskiwanie obecności. Niepełnosprawność w teatrze i performansie, wybór i opracowanie E. Godlewska-Byliniak, J. Lipko-Konieczna, Warszawa: Fundacja Teatr 21, 2017.

M. Reimann, „Nie przywitam się z państwem na ulicy”. Szkic o doświadczeniu niepełnosprawności, Wołowiec 2019.

J. Rzeźnicka-Krupa, Społeczne ontologie niepełnosprawności. Ciało, tożsamość, performatywność, Kraków 2019 [tu bogata bibliografia].

Spektakl jako wydarzenie i doświadczenie, pod red. I. Jajte-Lewkowicz, Łódź 2013.

Spektakl jako wydarzenie i doświadczenie. Aktor, pod red. I. Jajte-Lewkowicz i M. Wąsik, Łódź 2018, s. 117-221.

W. Szulc, Sztuka i terapia, Warszawa 1993 (Centrum Metodyczne Doskonalenia Nauczycieli Średniego Szkolnictwa Medycznego).

M. Środa, Obcy, inny, wykluczony, Gdańsk 2020.

Terapia i teatr. Wokół problematyki teatru ludzi niepełnosprawnych, red. I. Jajte-Lewkowicz i A. Piasecka, t. 1: Łódź 1999, t. 2: Łódź 2006.

— Sztuka wobec niepełnosprawności:

(w wymienionych książkach szczegółowa bibliografia)

M. Chodkowska, S. Byra, Z. Kazanowski, D. Osik-Chudowolska, M. Parchomiuk, B. Szabała, Stereotypy niepełnosprawności. Między wykluczeniem a integracją, Lublin 2010.

Jak badać zjawisko niepełnosprawności. Szanse i zagrożenia założeń teoretycznych i             metodologicznych studiów nad niepełnosprawnością, red.  G. Całek, J. Niedbalski, D.     Żuchowska-Skiba, Łódź 2020.

Kultura a integracja – sztuka wobec niepełnosprawności, red. G. Szafraniec, Katowice 2004.

Między wsparciem doraźnym a wspieraniem racjonalnym, czyli o uwarunkowaniach socjalizacji społecznej osób niepełnosprawnych, red. Z. Gajdzica, Kraków 2008.

L. Ploch, W poszukiwaniu dróg do samodzielności artystycznej osób z niepełnosprawnością [w:] Wokół problemów edukacji i socjalizacji osób niepełnosprawnych – idee, koncepcje, badania, red. Z. Gajdzica, Kraków 2011.

Stymulowanie potencjału twórczego osób z różnymi potrzebami edukacyjnymi, red. E. Lubińska-Kościółek, K. Plutecka, Kraków 2011.

Świat pełen znaczeń – kultura i niepełnosprawność, red. J. Baran, S. Olszewski, Kraków 2006 (tu np.: C. Kossakowski, Twórczość osób z niepełnosprawnością – wielość spojrzeń, wielość problemów)

Pedagogika teatru:

J. Czarnota-Misztal, M. Szpak, Pedagogika teatru: kierunki, refleksje, perspektywy, Warszawa 2018: https://issuu.com/instytut.teatralny/docs/pedagogika_teatru__wersja_interneto

A. Rochowska, Pedagogika teatru – próba definicji. Zwrot edukacyjny w teatrze, „Kultura Współczesna” 2019, nr 2, https://nck.pl/upload/2020/02/pedagogika-teatru.pdf

Konferencja „Pedagogika teatru – kierunki, refleksje, perspektywy”. Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa  5-6 listopada 2016 https://www.instytut-teatralny.pl/2016/09/01/konferencja-pedagogika-teatru-kierunki-refleksje-perspektywy_2016-09-01/  [nagrania na YouTube]

Teatroterapia, arteterapia:

A. Andrzejczuk, Terapeutyczne aspekty aktywności teatralnej osób z niepełnosprawnością, [w:] Teatr: terapia – edukacja – asertywność – twórczość – rozwój, red. M. Gliniecki, L. Maksymowicz, Słupsk: Słupski Ośrodek Kultury; Teatr STOP z Koszalina, 2004.

P. Bartoszek, Teatr angażujący. Teatroterapia drogą wyjścia z izolacji, Kraków 2022.

U. Bartnikowska, Aktywność twórcza osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną, „Szkoła Specjalna” 2007, nr 5, s. 347-353.

M. Czerwińska, Terapia przez sztukę. Metoda rewalidacji czy „sposób na życie” osób niepełnosprawnych, „Nasze Forum” 2002, nr 2-3.

I. Dowlasz, Terapeutyczne aspekty teatru, [w:] Teatr edukacyjny – komunikacja bez granic, red. M. Gliniecki i L. Maksymowicz, Słupsk 2001.

H. Guzy-Steinke, Teatr w terapii osób niepełnosprawnych, [w:] Społeczeństwo, demokracja, edukacja. Nowe wyzwania w pracy socjalnej, red. K. Marzec-Holka, Bydgoszcz 2000 (dostępny w internecie:  https://repozytorium.ukw.edu.pl/bitstream/handle/item/6845/Teatr%20w%20terapii%20os%C3%B3b%20niepe%C5%82nosprawnych.pdf?sequence=1&isAllowed=y).

E. J. Konieczna, Arteterapia w teorii i praktyce, Kraków 2004.

K. Krzyżanowski, Teatr a terapia, [w:] Teatr edukacyjny – komunikacja bez granic, red. M. Gliniecki i L. Maksymowicz, Słupsk 2001.

G. E. Kwiatkowska, Arteterapia, Lublin 1991.

Przytuliłabyś go? Z Maliną Prześlugą rozmawia Justyna Jaworska, „Dialog” 2020 nr 11, https://e-teatr.pl/przytulilabys-go-6272

A. Stefańska, Wokół podstawowych haseł teatroterapii – Część I. Próba ustaleń terminologicznych, portal: Arteterapia. Terapia przez Sztukę. Polskie Stowarzyszenie Terapii przez Sztukę https://arteterapia.pl/wokol-podstawowych-hasel-teatroterapii-czesc-i-proba-ustalen-terminologicznych/

A. Stefańska, Teatroterapia we wspomaganiu aktywności komunikacyjnej dorosłych osób z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną, Poznań 2018.

E. Szadura-Urbańska, Znaczenie metod teatralnych w terapii osób niepełnosprawnych intelektualnie, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio J: Paedagogia – Psychologia, 2000, Vol VIII: http://bc.umcs.pl/Content/38674/PDF/czas19356_13_2000_6.pdf

Drama

H. Machulska, A. Pruszkowska, J. Tatarowicz, Drama w szkole podstawowej. Lekcje języka polskiego w klasach 4-6, Warszawa 1997.

K. Pankowska, Pedagogika dramy. Teoria i praktyka, Warszawa 2000.

B. Way, Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży, tłum. K. Pankowska i E. Nerwińska, Warszawa1997.

K. Witerska, Drama. Techniki, strategie, scenariusze, Warszawa 2011.

K. Witerska, Drama. Przewodnik po koncepcjach, technikach i miejscach, 2014 [e-book].

Teatr Forum

A. Boal, Gry dla aktorów i nie aktorów. Drama, przeł. M. Świerkocki, Warszawa: Wydawnictwo Cyklady, Drama Way, Fundacja Edukacji i Kultury, 2014.

K. Witerska, Teatr Forum. Drama. Edukacja rówieśnicza. Profilaktyka, Warszawa 2016.

K. Witerska, Teatr Forum – teatr zmiany społecznej, „Lubelski Rocznik Pedagogiczny” 2014, t. XXXIII.

— Materiały o niepełnosprawności w teatrze na youtubie:

            https://www.youtube.com/watch?v=DxYiIbWJvi

            https://www.youtube.com/playlist?list=PLrQzJ-ljiN0gGDZAMqmaTDC4STWpmasNk

            https://www.youtube.com/watch?v=g13nSxvr2LY

            https://www.youtube.com/results?search_query=teatr+21