Przyszłość literatury – projekt

Motto: Inna kultura jest możliwa (Fundacja Instrat)

Wobec różnych diagnoz, składających się na faktyczny lub przewidywany kryzys czytania i czytelnictwa, kierując się wiedzą i wyobraźnią, a także własnymi potrzebami i oczekiwaniami, zaprojektuj drogę, którą może podążyć literatura kolejnych dekad XXI wieku. Dla ułatwienia przyjmijmy rok 1989 za cezurę (choć nie jest to rozwiązanie obowiązujące; możesz je zmienić); wtedy polska kultura odzyskała pełną suwerenność, wolną od wyraźnych nacisków politycznych i kontroli cenzorskiej.

Podpowiadamy trzy przykładowe (możliwe) scenariusze wydarzeń, nie są obowiązujące; można którąś z nich podjąć lub zastąpić inną.

• Utowarowienie

O rozwoju literatury będą decydować najprostsze oczekiwania odbiorców, przekładające się na sukces komercyjny (wysokie nakłady, spektakularny dochód oficyn wydawniczych i autorów). Poziom artystyczny nie będzie się liczył. Rynek zdominują powieści: fantastyczne, romansowe, erotyczne, sensacyjne, quasi-reportażowe, podróżnicze, wątpliwa pod względem rzetelności źródeł literatura faktu (co nie znaczy, że wymienione subgatunki reprezentują z definicji niski poziom). Zastanów się, co będzie się działo z literaturą wybitną, z poezją, z tzw. literaturą fachową. Dokąd trafi, jak będzie dystrybuowana? Czy zjawisko podporządkowania sztuki prawom rynku ma lepsze strony?

Wymyśl nazwę dla epoki książkowego marketu, tytuły bestsellerów, ich zawartość, sposoby promocji.

Bibliografia:

J. Jarzębski, Apetyt na Przemianę. Notatki o prozie współczesnej, Kraków 1997.

M. Stala, Druga strona. Notatki o poezji współczesnej, Kraków 1997.

P. Czapliński, Ślady przełomu: o polskiej prozie 1976–1996, Kraków 1997.

• Mediumizacja

Książka literacka nie zginie, nie zostanie zdominowana przez komercję, ale straci swój odrębny status. Przestanie być sztuką słowa; podzieli się niektórymi atrybutami (wartka fabuła, świetnie zarysowane postaci, tło obyczajowe, historyczne) z innymi mediami, w ocenie nowych odbiorców przystępniejszymi, wprost apelującymi do ich wyobraźni. Książek nie będzie się czytać: będzie się je oglądać, będzie się ich słuchać, będzie się je inscenizować – dzięki takim mediom jak platformy internetowe, film, sztuka teatralna, audiobooki, słuchowiska, wideoklipy, streszczenia. Akt przyswajania literatury w akcie indywidualnej, często intymnej lektury – zaniknie. Literatura będzie przyswajana w formie erzacu, a piękno słów, które tak mocno wiązało z literaturą dawnych czytelników, przepisujących całe poematy, wiersze, powieściowe rozdziały stanie się (może już się stała) działaniem niezrozumiałym i zbędnym.

Zastanów się nad konsekwencją „mediumizacji” literatury. Znajdź argumenty tłumaczące to zjawisko. Oceń wszelkie za i przeciw. Znajdź nazwę dla epoki mediumizacji, wymyśl projekty zamiany konkretnych książek na obraz, spektakl, słuchowisko. Jak oceniasz rezultaty tej wyobrażonej ewolucji?

Bibliografia:

P. Kowalski, Popkultura i humaniści. Daleki od kompletności remanent spraw, poglądów i mistyfikacji, Kraków 2004.

• Towarzystwo koneserów

Można sobie wyobrazić, iż książka, literatura, słowo pisane nie złożą broni, że znajdą zastępy wiernych c z y t e l n i k ó w, a nie tylko spektatorów, że wróci moda na czytanie, że powstaną nieformalne, rzecz jasna, towarzystwa koneserów, czyli grupy ludzi oddanych lekturze, nastawionych na poszukiwanie innych kodów interpretacyjnych zachęcających do przemyślenia własnych opinii. Czy widzisz się pośród nich? Co jest – Twoim zdaniem – siłą literatury? Czy są książki, do których wracasz? Wymień je. Wskaż powody swego wyjątkowego przywiązania do nich.

Bibliografia:

W. Godzic, Oglądanie i inne przyjemności kultury popularnej, Kraków 1996.

T. Bogucka, Triumfujące profanum. Telewizja po przełomie 1989, Warszawa 2002.

L. Pułka, M. Kosińska-Pułka, A. Ziółek, Książki i ekrany. Eseje o kulturze popularnej, Wrocław 2005.

P. Czapliński, Ruchome marginesy. Szkice o literaturze lat 90, Kraków 2002.

R. Koziołek, Dobrze się myśli literaturą, Wołowiec 2016.

* * *

Komercjalizacja, mediumizacja i celebrowanie literatury to przypuszczalne kierunki zmian, wynikające z ogólnych tendencji kulturowych. A jak zareaguje na nie (lub oprze się im) sama literatura?

Otworzy się na nowe media, jak np. liberatura (to nie literówka)! Liberatura obejmuje dzieła zaprojektowane przez autora od początku do końca, razem z kształtem graficznym, typografią, całą materialnością, składającą się na książkę jako obiekt sztuki. Lub literatura włączy się w nową sieć komunikacyjną, zapośredniczoną przez internet, festiwale, uobecnienie medialne (wywiady, połączone z sesją fotograficzną), ujawnianie prywatności, itd.

Lub przeciwnie ‒

Zamknie się w kręgu słowa, eksploatując je z energią i determinacją godną Flauberta, Tuwima, Białoszewskiego, czasem podejmując ‒ jak Konwicki – dwuznaczną grę ze współczesnymi mediami i praktykami medialnymi.

Opisz którąś z dróg lub wskaż inną, np. transnacjonalną, rozumianą jako konsekwencja procesów migracyjnych i kontaktów z innymi kulturami, a przez to inaczej postrzegającą idiom polskości, lub działanie odpowiadające „grze na wielu bębenkach”, tj. polemiczne, i wykorzystujące elementy literatury popularnej, nawiązania do wielkich dzieł literatury światowej, jak w powieści Olgi Tokarczuk Empuzjon.

Bibliografia:

Co dalej literaturo: jak zmienia się współcześnie pojęcie i sytuacja literatury, pod red. Aliny Brodzkiej-Wald, Hanny Gosk, Andrzeja Wernera, Warszawa 2008 (wybrane artykuły).

Z. Fajfer, Liberatura, czyli literatura totalna. Teksty zebrane z lat 1999–2009, pod red. K. Bazarnik, wstęp Wojciech Kalaga, Kraków 2010.

T. Konwicki, W pośpiechu. Rozmawiał Przemysław Kaniecki, Wołowiec 2011.

J. Kosmalska, Twórczość Polaków na wyspach brytyjskich. Transnarodowy zwrot w polskiej literaturze, „Teksty Drugie” 2016, nr 3. Dostępne on-line.

D. Antonik, Relacyjna koncepcja kultury literackiej i pisarze-celebryci, „Kultura i Społeczeństwo” 2019, nr 3.

A. Kobus, Autorstwo. Urynkowienie literatury i fantazmat podmiotu autorskiego, Toruń 2019. Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej.