Wysłane przez administrator w
Koncept w literaturze epok dawnych – kategoria estetyczna, zasada tworzenia, poetycki sposób poznania
Zadaniem ucznia podejmującego ten temat jest samodzielne wybranie kilku (trzech – czterech, nieomawianych w literaturze przedmiotu) utworów pochodzących z różnych epok (XVI, XVII, XVIII wieku), które są przejawem różnorodnych realizacji konceptu oraz dokonanie ich całościowej analizy i interpretacji, ukazującej sposób ich budowy, zastosowane środki konceptualizacji wypowiedzi oraz wpisaną w nie wizję świata i twórczości.
W wykonaniu tego zadania pomocne będzie przemyślenie – na podstawie wybranej literatury przedmiotu (a także – w miarę możliwości – wybranych pism z zakresu teorii konceptu) następujących zagadnień (ich wyjaśnianie i rozwinięcie nie powinno jednak być przedmiotem samej pracy, a jedynie stanowić kontekst niezbędny dla zrozumienia i wyjaśnienia zasad budowy interpretowanych utworów):
- Co to jest koncept, w jakim czasie historycznym pojawia się w dziełach literackich
- Najważniejsze teorie konceptu w estetyce polskiej i europejskiej oraz najważniejsze pojęcia odnoszące się do istoty konceptu
- Koncept a figury mowy i myśli
- Koncept a iluzja
- Koncept a inwencja poetycka
- Koncept a cudowność
- Koncept a różnorodność (varietas)
- Koncept a prawdopodobieństwo
- Koncept a kunsztowność (poezja kunsztowna)
- Koncept a gatunki literackie
- Koncept a kategorie procesu twórczego
- Koncept a odbiorca wypowiedzi poetyckiej
- Koncept a poezja metafizyczna
- Obecność konceptu w późniejszych epokach literackich (także w literaturze współczesnej)
Publikacje źródłowe:
E. Tesauro, Zasady ciętej i pomysłowej wymowy, przeł. W. Nowicka, w: Źródła wiedzy teoretycznoliterackiej w dawnej Polsce. Średniowiecze – Renesans –Barok, wstęp, wybór i opracowanie M. Cytowska i T. Michałowska, Warszawa1999.
M. K. Sarbiewski, O poincie i dowcipie – De acuto et arguto, w: tenże, Wykłady poetyki, przeł. S. Skimina, Wrocław – Kraków 1958.
Literatura przedmiotu:
D. Gostyńska, Retoryka iluzji. Koncept w poezji barokowej, Warszawa 1991 (szczeg. Cz. I).
Koncept w kulturze staropolskiej, pod red. L. Ślęk, A. Karpińskiego, W. Pawlaka, Lublin 2005 ( tu szczeg. artykuły K. Ziemby, B. Niebelskiej, J. S. Gruchały, A. Karpińskiego, E. Lasocińskiej, M. Prejsa).
B. Otwinowska, Elogium – „flosfloris, anima et essentia poetyki siedemnastowiecznego panegiryzmu, w zbiorze: Studia z teorii i historii poezji, pod red. M. Głowińskiego, Wrocław 1967.
B. Otwinowska, „Concorsdiscordia” Sarbiewskiego w teorii konceptyzmu, „Pamiętnik Literacki” 1968, z. 3.
B. Otwinowska, Koncept, w: Słownik literatury staropolskiej, pod red. T. Michałowskiej i in., Wrocław 1999 lub wyd. nast.
J. Sokołowska, Spory o barok. W poszukiwaniu modelu epoki, Warszawa 1971, cz. III, 26-28.
S. Zabłocki, Powstanie manierystycznej teorii metafory i jej znaczenie na tle poglądów estetycznych epoki, w zbiorze: Estetykja – poetyka – literatura, Wrocław 1974
Romantyk – człowiek, który pyta. Przestrzeń tajemnicy w liryce polskiego romantyzmu
Tajemnica jako jedna z podstawowych kategorii opisu twórczości romantyków (tajemnica wobec oświeceniowej „zagadki”; pojęcia synonimiczne: mrok, zasłona, ciemność, niejasność; problem tajemnicy
w estetyce i wypowiedziach krytyki literackiej okresu romantyzmu).
Twórczość liryczna Adama Mickiewicza - między klasycyzmem
a romantyzmem: Żeglarz („O morze zjawisk!...) jako świadectwo przekroczenia ważnej granicy w doświadczaniu tajemnicy życia; wiersze okresu Ballad i romansów – doznania bezmiaru i nieprzenikalności świata; sonety okresu rosyjskiego – tajemnica człowieka i jego uczuć; liryka okresu rzymsko-drezdeńskiego: Bóg i człowiek – nierozpoznany obszar relacji; liryka lozańska – pytania o wieczność…
Miejsce tajemnicy w poezji Juliusza Słowackiego: „pytania” w poezji sprzed okresu genezyjskiego – o przyszłość Polski, o historię, człowieka i jego świat; tajemnica przeszłości i wielkich ludzi, sumienia i powołania poety, tajemnica twórczości poetyckiej („śpiewu tajemnice”).
Ostatni (tzw. mistyczny) etap twórczości poety: tajemnica miłości
i ludzkich cierpień, dziejowych katastrof i przełomów, jednostkowego losu i biegu historii; tajemnica proroctwa i tajemnica Boga, tajemnica modlitwy, ofiary, życia duchowego; tajemnica nieskończoności...
Cyprian Norwid i „nowe pytania”: o romantyzm, poezję i sens twórczości artystycznej, o pełnię człowieczeństwa („kapłański” wymiar bycia człowiekiem i trud pozostawania w społeczeństwie); tajemnicę Boga i tajemnicę Wcielenia, historii, kultury; pytania o „wiek kupiecki
i przemysłowy”, nowy model cywilizacyjny; tajemnicę języka i jego możliwości w odsłanianiu świata (pytania o „ciemność mowy” i funkcje „przybliżeń”)…
Poeci inni (przestrzeń pewności i obszar pytań; podobieństwo
i odmienność postaw wobec tajemnicy w odniesieniu do twórczości Mickiewicza, Słowackiego…)
Bibliografia:
- zamieszczona w OLiJP. Przewodniku po tematach do zagadnień:
XX. Liryka polska doby romantyzmu;
XXIV. Sonety odeskie;
XXV. Sonety krymskie;
XXIX. Poezja okresu rzymsko-drezdeńskiego;
XXXIV. Liryki lozańskie;
XLIII. Poeta, poezja, upływ czasu – wiersze późne Juliusza Słowackiego;
XLVI. Twórczość Cypriana Norwida.
Należy uwzględnić uzupełnienia bibliograficzne do podanych tematów dokonane w ciągu ostatniego roku.
Problem romantycznej tajemnicy zob. w: M. Maciejewski, hasło: Tajemnica, w: Słownik literatury polskiej XIX w., red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 1991; M. Maciejewski, Zagadka i tajemnica. Z zagadnień świadomości literackiej przełomu romantycznego, „Roczniki Humanistyczne KUL” 1968 (lub odpowiedni rozdział z tegoż autora Narodziny powieści poetyckiej w Polsce, Wrocław 1970).
Uwaga: ze względu na obszerność tematu należy ograniczyć się
do wybranego fragmentu proponowanej twórczości, ewentualnie mocno wyodrębnione zjawisko prześledzić u dwu (trzech) wybranych poetów. Zadaniem podstawowym dla piszącego jest podjęcie i próba rozwiązania wskazanego w temacie problemu. Dobór i sposób wykorzystania podanego materiału źródłowego zależy od inwencji uczestnika zawodów (przy zachowaniu reguł chronologii i metod obowiązujących w badaniach nad literaturą).
„Ja” w obcym świecie. Bohater wobec społeczeństwa w powieści dziewiętnastowiecznej.
Korzystając z zaproponowanej bibliografii, omów wybrane wątki przedstawionego tematu, odnosząc je do odpowiednich, przede wszystkim polskich utworów literackich:
Konflikt wybitnej jednostki ze światem jako konstrukcyjny motyw fabularny w polskiej i - jako kontekst - europejskiej powieści XIX wieku (Balzak, Flaubert, Dickens, George Eliot, Józef Ignacy Kraszewski, Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus).
Indywidualizm kultury zachodnioeuropejskiej. Nowożytna podmiotowość i jej meandry (od XVIII do schyłku XIX wieku).
Doświadczenia nowoczesności. „Ja” wobec procesów modernizacyjnych. Kult empiryzmu u podstaw nowoczesnej powieści europejskiej (Richardson, Defoe).
Schemat fabularny „straconych złudzeń”. Balzak i jego kontynuatorzy na niwie powieści rozwojowej (Flaubert, Turgieniew, Józef Ignacy Kraszewski, Bolesław Prus, Stefan Żeromski).
Obcość, inność, bunt, kontestacja, melancholia. Przykłady biografii wybitnych jednostek w świecie (od Lucjana de Rubempré do Leona Płoszowskiego i Tomasza Judyma).
Indywidualizm czy zbiorowość? Dylematy etyczne w europejskich powieściach rozwojowych. Społeczno-polityczny kontekst literatury polskiej (strategia ograniczenia i wyrzeczenia).
UTWORY:
H. Balzac, Wielki człowiek z prowincji w Paryżu (druga część tryptyku: Stracone złudzenia); G. Flaubert, Szkoła uczuć; K. Dickens, Dawid Copperfield; G. Elliot, Miasteczko Middlemarch; I. Turgieniew Ojcowie i dzieci (lub: Rudin); J. I. Kraszewski, Poeta i świat; Szalona; E. Orzeszkowa, Meir Ezofowicz; Zygmunt Ławicz i jego koledzy; B. Prus, Lalka (wydanie w serii Biblioteka Narodowa nr 262 w opracowaniu Józefa Bachórza, Wrocław 1991 lub 2. wyd. 1998); Emancypantki; H. Sienkiewicz, Bez dogmatu; S. Żeromski, Promień; Ludzie bezdomni.
OPRACOWANIA:
E. Auerbach, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu. Przełożył i przedmową opatrzył Z. Żabicki. Przedmowa do drugiego wydania M. P. Markowski, Warszawa b. r.
J. Bachórz, Wzorzec polskiej powieści realistycznej i jego znaczenie historycznoliterackie. W zbiorze: Wiedza o literaturze i edukacja. Księga referatów Zjazdu Polonistów. Warszawa 1995. Pod red. T. Michałowskiej, Z. Golińskiego i Z. Jarosińskiego, Warszawa 1996.
M. Bachtin, Formy czasu i czasoprzestrzeni w powieści, [w:] Problemy literatury i estetyki. Przeł. W. Grajewski, Warszawa 1982.
M. Bachtin, Powieść wychowawcza i jej znaczenie w historii realizmu, [w:] Estetyka twórczości słownej. Przeł. D. Ulicka. Opracowanie przekładu i wstęp E. Czaplejewicz, Warszawa 1986.
R. Caillois, Siła powieści. Przekład i posłowie T. Swoboda, Gdańsk 2008.
J. Habermas, Filozoficzny dyskurs nowoczesności. Przeł. M. Łukasiewicz, Kraków 2000.
A. Hauser, Społeczna historia sztuki i literatury. Przekład J. Ruszczycówny. Posłowie J. Starzyńskiego, t. II, Warszawa 1974.
M. Kundera, Sztuka powieści. Esej. Przeł. M. Bieńczyk, wyd. 2 zmienione, Warszawa 1998.
G. Lukács, Teoria powieści. Esej historyczno-filozoficzny o wielkich formach epiki. Przeł. J. Goślicki, posłowie A. Brodzka, Warszawa 1968.
A. Martuszewska, Poetyka polskiej powieści dojrzałego realizmu (1876-1895). Wrocław 1977.
Nowoczesność jako doświadczenie. Red. R. Nycz. A. Zeidler-Janiszewska, Kraków 2006.
J. Parvi, Rzeczywistość i fantazja. Szkice o literaturze francuskiej XIX wieku. Warszawa 1989.
T. Sobieraj, Fabuły i „światopogląd”. Studia z historii polskiej powieści XIX-wiecznej. Poznań 2004.
T. Sobieraj, Horyzonty dziewiętnastowiecznej powieści. O epistemicznej strategii gatunku. W zbiorze: Album gdańskie. Prace ofiarowane profesorowi Józefowi Bachórzowi na siedemdziesiątą piątą rocznice urodzin i pięćdziesięciolecie pracy nauczycielskiej. Pod red. J. Daty i B. Oleksowicza, Gdańsk 2009.
Ch. Taylor, Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej. Przeł. różni. Warszawa 2001 (fragmenty).
I. Watt, Narodziny powieści. Studia o Defoe’em, Richardsonie i Fieldingu. Przeł. A. Kreczmar, Warszawa 1975.
Pozytywizm i nowoczesność.
Korzystając z zaproponowanej bibliografii, omów wybrane wątki przedstawionego tematu, odnosząc je do odpowiednich utworów literackich:
.
- pozytywizm jako ogniowo formacji nowoczesnej oraz analogie między oświeceniowymi podstawami nowoczesności i hasłami programowymi pozytywizmu w kontekście sporu o ramy czasowe nowoczesnej formacji historycznej
i socjokulturowej oraz najważniejsze wydarzenia historyczne (rewolucje naukowe, społeczne, polityczne) mające wpływ na jej powstanie i rozwój; wielcy myśliciele
i najważniejsze dzieła naukowe, polityczne, filozoficzne i literackie zmieniające tradycyjne postrzeganie pozycji człowieka w świecie i przyczyniające się do rozwoju nowoczesnej świadomości antropologicznej, w tym zwłaszcza w XIX wieku.
- wiek XIX jako czas kumulacji procesów modernizacyjnych (nowoczesnych); zagadnienie tzw. dziewiętnastowieczności, czyli jednolitości i ciągłości problemowej w epokach późnego oświecenia, romantyzmu, pozytywizmu i modernizmu.
- utopia (np. w myśli A. Comte’a, E. Renana) i fantastyka naukowa jako zjawiska nowoczesne i ich echa w pozytywistycznych utworach.
- sprzeczności, aporie i pęknięcia w światopoglądzie pozytywistycznym
a doświadczenie nowoczesności; powiązania światopoglądu naukowego, z założenia optymistycznego i mającego nieść postęp, szczęście dla ludzkości, z nastrojami pesymistycznymi i dekadentyzmem; wzór osobowy pozytywisty i jego przemiany
od trzeźwości, społecznikostwa i pracy organicznej do melancholii, indywidualizmu, wyobcowania, zatraty wiary w prawdę i możliwość poznania rzeczywistości (agnostycyzmu); literatura pozytywizmu a motywy pesymizmu, smutku, melancholii, rozpadu osobowości, nudy, pustki, samotności, lęku; mechanizm egzystencjalny, na zasadzie którego doświadczenia takie dosięgają pewnych siebie, zafascynowanych nauką, techniką i postępem pisarzy nowoczesnych oraz bohaterów ich utworów?
- entzauberung (termin Maksa Webera), czyli odczarowanie świata oraz dialektyka pozytywizmu a stosunek polskich pozytywistów do religii, a także do uczuć narodowych, tradycji, przeszłości, rodziny.
- rozdarcie pozytywistów między fascynacją miastem, techniką, tłumem, siłą pieniądza i udogodnień materialnych a kultem tradycji, natury, przestrzeni wiejskiej (rustykalnej) jako skutek doświadczenia negatywnych aspektów modernizacji (pod tym kątem przeczytaj np. utwory E. Orzeszkowej).
- problematyka tożsamości nowoczesnej a zwrot ku historii, tradycji i narodowości w twórczości pozytywistów, zwłaszcza H. Sienkiewicza (możesz przedstawić zagadnienie analizując określone nowele tego twórcy z przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych); doświadczenie nowoczesności w Listach z podróży do Ameryki i Listach z Paryża H. Sienkiewicza
Bibliografia
Utwory literackie
1. A. Świętochowski, Dumania pesymisty, opracowanie i wstęp E. Paczoska, Warszawa 2002.
2. B. Prus, Lalka, opracował J. Bachórz, Wrocław 1991 lub 1998.
3. B. Prus, Sława, Wojna i praca; Zemsta, Historia nieprawdopodobna, Widziadła,
w: Pisma, red. Z. Szweykowski, t. 24, 25. Warszawa 1949.
4. E. Orzeszkowa, Australczyk, w: Pisma zebrane, red. J. Krzyżanowski, t. 27, Warszawa 1949.
5. H. Sienkiewicz, Listy z podróży i wycieczek, w: Dzieła, red. J. Krzyżanowski, t. 44, Warszawa 1950 (Tu zwłaszcza Listy Litwosa z Wystawy Paryskiej, Listy z Paryża
i Listy Litwosa z Paryża).
6. H. Sienkiewicz, Listy z podróży do Ameryki, Warszawa 1986.
7. H. Sienkiewicz, Bez dogmatu, opracował T. Bujnicki, Wrocław
8. H. Sienkiewicz, Stary sługa, Hania, Selim Mirza (tzw. mała trylogia), Niewola tatarska, Latarnik, Wspomnienie z Maripozy, We mgle (wydania dowolne)
(możesz też nawiązać do innych utworów i autorów pozytywistycznych, np. do Adolfa Dygasińskiego).
Opracowania na temat nowoczesności i modernizmu
W. Bejamin, Pasaże, red. R. Tiedemann, przełożył I. Kania, posłowie Z. Bauman, Kraków 2005.
M. Delaperrière, Arkana modernizmu, „Teksty Drugie” 1994, nr 5/6.
H. R. Jauss, Proces literacki modernizmu od Rousseau do Adorna, w: Odkrywanie modernizmu, red. i wstęp R. Nycz, Kraków 1998, s. 21-59.
J. Jedlicki, Świat zwyrodniały. Lęki i wyroki krytyków nowoczesności, Warszawa 2000.
S. Morawski, Na tropach modernizmu jako formacji kulturowej, „Teksty Drugie” 1994,
z. 5/6.
R. Nycz, O nowoczesności jako doświadczeniu - uwagi na wstępie, w zbiorze: Nowoczesność jako doświadczenie, red. R. Nycz, A. Zeidler-Janiszewska, Kraków 2006.
E. Rybicka, Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków 2003 (wybrane rozdziały).
R. Scruton, Przewodnik po kulturze nowoczesnej dla inteligentnych, przekład J. Prokopiuk,
J. Przybył. Łódź-Wrocław, 2006.
Opracowania na temat polskiej dziewiętnastowieczności i literatury pozytywizmu.
G. Borkowska, Wątek ruskinowski w twórczości Orzeszkowej, w: Przełom antypozytywistyczny w polskiej świadomości kulturowej końca XIX wieku, red. T. Bujnicki,
J. Maciejewski, Wrocław 1986.
G. Borkowska, Orzeszkowa – szkic do biografii duchowej, w: Prus i inni. Prace ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Ficie, red. J. M. Malik, E. Paczoska, Lublin 2003.
T. Bujnicki, O „newrozie pieniężnej” (Kromicki i Płoszowski) w „Bez dogmatu”, w: Pieniądz w literaturze i teatrze. Materiały z sympozjum Temat pieniądza w literaturze i teatrze, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 17 – 18 stycznia 2000, red. J. Bachórz. Sopot 2000.
T. Bujnicki, Sienkiewicz przekracza granice. O „przełomie” w życiu i twórczości pisarza. „Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego im A. Mickiewicza” 2009, rok II (XLIV).
G. Filip, Fantastyczne przypowieści i humoreski Bolesława Prusa, w: Bolesław Prus. Twórczość i recepcja, red. E. Łoch, S. Fita, Lublin 1993.
D. Gawin, Sienkiewicz nowoczesny, „Znak” 2001, nr 2, przedr. w książce tegoż autora Polska, wieczny romans. O związkach literatury i polityki w XX wieku, Kraków 2005, s. 33-62.
M. Gloger, Determinizm w „Lalce” Bolesława Prusa, „Pamiętnik Literacki” 2000, z. 2.
M. Gloger, Eliza Orzeszkowa i Ernest Renan – zapomniany język, w zbiorze: Pozytywizm. Języki epoki, red. G. Borkowska, J. Maciejewski, Warszawa 2001.
M. Gloger, Pesymizm – utopia – chiliazm. O myśleniu utopijnym Bolesława Prusa, „Pamiętnik Literacki” 2003, z. 3.
M. Gloger, Pozytywizm: między nowoczesnością a modernizmem, „Pamiętnik Literacki” 2007, z. 1.
M. Gloger, Pozytywizm i kryzys nowoczesnej tożsamości, w: Tożsamość i rozdwojenie
w perspektywie mitów, red. L. Wiśniewiska, Bydgoszcz 2008.
M. Gloger, Adolf Dygasiński i narodziny nowoczesnej świadomości narodowej, „Litteraria Copernicana” 2009, nr 2 (4).
M. Gloger, Sienkiewicz nowoczesny, Bydgoszcz 2010 (zwłaszcza rozdz. II, IV i V).
Henryk Sienkiewicz w kulturze polskiej, red. K. Stępnik, T. Bujnicki. Lublin 2007
(tu zwłaszcza artykuły T. Bujnickiego, R. Koziołka, T. Sobieraja. M. J. Olszewskiej)
Janicka, Stanisław Wokulski – pozytywistyczne powroty do bezsilności, w: Jubileuszowe „żniwo u Prusa”, red. Z. Przybyła, Częstochowa 1998.
R. Koziołek, Ciała Sienkiewicza. Studia o płci i przemocy, Katowice 2009.
M. Kreft, „Złote runo”. Temat pieniądza i bogactwa w twórczości Elizy Orzeszkowej, w: Prus i inni. Prace ofiarowane Profesorowi Stanisławowi Ficie, red. J. M. Malik, E. Paczoska. Lublin 2003.
M. Kreft, Koncepcja „przecywilizowania” w twórczości Elizy Orzeszkowej, „Roczniki Humanistyczne KUL” 2005, t. 53 z. 1.
Leksykon filozofii klasycznej, red. nauk. J. Herbut, Lublin 1997. Hasła: pozytywizm, scjentyzm.
H. Markiewicz, Dialektyka pozytywizmu polskiego, w: tegoż, Przekroje i zbliżenia. Rozprawy i szkice historycznoliterackie. Warszawa 1967, przedr. w tegoż Pisma wybrane, t. 2, Kraków 1997.
Mazur, Jeszcze o kamieniu w „Lalce” Prusa, w: Jubileuszowe „żniwo u Prusa”, red.
Z. Przybyła, Częstochowa 1998.
E. Paczoska, Pozytywistów spotkania z utopią, w: Trzy pokolenia. Pamięci Profeor Janiny Kulczyckiej-Saloni, Warszawa 1998.
M. Płachecki, Dekadentyzm południa wieku. „Studia Filologiczne Akademii Świętokrzyskiej” 2002, t.17
T. Sobieraj, Fabuły i „światopogląd”. Studia z historii polskiej powieści XIX-wiecznej. Poznań 2004 (zwłaszcza rozdz. I, VI, VII).
T. Sobieraj, „Lalka” Prusa na horyzoncie dziewiętnastowieczności (modernizmu), w: Świat „Lalki” 15 studiów, red. J. A. Malik. Lublin 2005.
T. Sobieraj, Kulturowy model dziewiętnastowieczności, „Wiek XIX. Rocznik Towarzystwa Literackiego im. Adama Mickiewicza” 2008, rok 1 (XLIII).
T. Sobieraj, Pozytywizm i duch nowoczesności, „Roczniki Humanistyczne KUL” 2005, t. 53 z. 1.
J. Sosnowski, Śmierć czarownicy! Szkice o literaturze i wątpieniu, Warszawa 1993 (zwłaszcza rozdz. I Archeologia optymizmu).
Z. Szweykowski, „Trylogia” Sienkiewicza i inne studia o twórczości pisarza, Poznań 1973.
J. Tomkowski, Mój pozytywizm, Warszawa 1993.
W. Tomasik, Ikona nowoczesności. Kolej w literaturze polskiej, Wrocław 2007 (zwłaszcza rozdz. Życie jest podróżą (kolejową) i Sienkiewicza „descensus ad inferos”).
T. Walas, Jak kupiec galanteryjny mógł zostać dekadentem, czyli tajemnice realizmu, „Życie Literackie” 1972, nr 18. przedr., w: Literackie wizje i rewizje. Materiały pomocnicze dla szkoły średniej, red. M. Stępień, W. Walecki. Warszawa 1980.
Wykorzystaj też wstępy do edycji poszczególnych dzieł, zwłaszcza autorstwa J. Bachórza,
T. Bujnickiego i E. Paczoskiej.
Kobieta w podróży. Relacje XIX- i XX-wieczne.
Na podstawie lektur, poddanych indywidualnemu wyborowi, omów powyższy temat. Uwzględnij następujące zagadnienia i pytania:
- dokąd autorki podróżowały i w jakim celu? Czy miały swoje szlaki, inne niż trasy ich mężów, ojców, itd?
- jak opowiadały o swoich peregrynacjach: w osobnych dziełach, na marginesach innej twórczości, np. epistolograficznej, publicystycznej, eseistycznej?
- czy relacje kobiet zawierały jakieś punkty wspólne? Czy istnieje topika podróży „kobiecej”?
- czym jest doświadczenie podróży (budowaniem tożsamości, oazą wolności, spotkaniem z Innym, zderzeniem z historią?)
- czy autorki relacji podróżniczej wyróżniał jakiś typ obserwacji lub sposób opowiadania, cel podjętej pracy?
- do kogo relacje adresowano?
- czy jakiś wpływ na kształt relacji miały istniejące wzory kulturowe i literackie? I odwrotnie; czy życie w podróży „produkowało” jakiś szczególny typ zachowań, wrażliwości? Czy służyło postawom emancypacyjnym?
- podróż jako sposób oswajania obcości w świecie
- jak podróżopisarstwo kobiet prezentowało się w innych kulturach, np. angielskiej, francuskiej czy niemieckiej
- jak zmieniła się „filozofia” podróżowania, stosunek podmiotu do nowych miejsc, ludzi, przestrzeni, własnego języka
- idea podmiotu nomadycznego
Bibliografia podmiotowa:
Izabela Czartoryska, Dyliżansem przez Śląsk. Dziennik podróży do Cieplic w roku 1816 przeł., wstępem i przypisami opatrzyła J. Bujańska. Wrocław 1968
Helena Szymanowska-Malewska, Dziennik 1827-1857, oprac., wstępem i przypisami opatrzył Z. Sudolski, Warszawa 1999
Jadwiga Łuszczewska [Deotyma], Pamiętnik 1834-1897, wstęp, przypisy J.W. Gomulicki, Warszawa 1968
Zofia Romanowiczówna, Dziennik lwowski 1842-1930, t. 1-2, z autografu wydał, biogramami i wstępem opatrzył Z. Sudolski, Warszawa 2005
Korespondencja Heleny Modrzejewskiej i Karola Chłapowskiego, t.1-2 (od 1859-1909) wybór i oprac. J. Got i J. Szczublewski, Warszawa 1965
Korespondencja Heleny Modrzejewskiej i Karola Chłapowskiego, zebrał i opracował E. Orzechowski. Kraków 2000 (nieformalna kontynuacja tomów z roku 1965)
Maria Konopnicka, Korespondencja, t.1- 4, red. i przedmowa K. Górski, Wrocław 1971-1975 (fragmenty do wyboru, np. z tomu 2: Konopnicka – Orzeszkowa 1879-1910, oprac. E. Jankowski, Wrocław 1972)
tejże, Listy do Ignacego Wasiłowskiego, oprac., wstępem i przypisami opatrzył J. Nowak, Warszawa 2005
tejże, Listy do synów i córek, oprac., wstępem i przypisami opatrzyła. L. Magnone, Warszawa 2010
Eliza Orzeszkowa, Listy zebrane, t. 1-9.Do druku przygotował, komentarzem opatrzył.
E. Jankowski, Wrocław 1954-1981 (fragmenty do wyboru)
Jadwiga Ostromęcka, Pamiętnik z lat 1862-1911, oprac. A. Brus, Warszawa 2004
Maria z Łubieńskich Górska, Gdybym mniej kochała. Dzienniki z lat 1889-1895, t. 1-2, oprac., wstępem opatrzył A. Wysocki, Warszawa 1996-1997
Teodora z Kosmowskich Krajewska, Pamiętnik, przygotowała do druku, wstępem opatrzyła B. Czajecka, Kraków 1989
Maria Dąbrowska, Dzienniki 1914-1965, do druku przygotował, przypisami i wstępem opatrzył T. Drewnowski, wyd. różne (wybrane fragmenty)
Zofia Nałkowska, Dzienniki, t. 1-6, oprac. H. Kirchner, Warszawa 1975-2001 (wybrane fragmenty)
{Dołączamy listę książek ostatnio nie wznawianych, ale dostępnych w Internecie:
Klementyna z Tańskich Hoffmannowa, Opisy różnych okolic Królestwa Polskiego: t.1, http://www.polona.pl/dlibra/doccontent?id=27251&from=FBC
Łucja Rautenstrauchowa, Miasta, góry i doliny, t. 1-3; http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=50084; tejże, Ostatnia podróż do Francyi: ostatnie jej wrażenia; http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=51975; Ewa Felińska, Wspomnienia z podróży do Syberji, pobytu w Berezowie i w Saratowie t. 1-3 http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=31432
http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=34454
http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=34455 }
Bibliografia przedmiotowa (ogólna):
Z. Bauman, O turystach i włóczęgach, czyli o bohaterach i ofiarach ponowoczesności, w: tegoż, Ponowoczesność jako źródło cierpień, wyd. 1 – 2000, wyd. 2- 2004
D. MacCannell, Turysta: nowa teoria klasy próżniaczej, przeł. E. Klekot i A. Wieczorkiewicz. Warszawa 2002
P. Kowalski, Odyseje nasze byle jakie. Droga, przestrzeń i podróżowanie w kulturze współczesnej, Wrocław 2002
K. Podemski, Socjologia podróży, [w:] Wędrować, pielgrzymować, być turystą. Podróż w dyskursach kultury, red. P. Kowalski, Opole 2003
M. Czermińska, Podróż jako budowanie tożsamości. Rekonstrukcja narracji niekompletnych, [w:] Tożsamość i narracja (II) Antropologiczne problemy literatury, red. W. Bolecki, R. Nycz, Warszawa 2004
Ł. Dominiak, Przyjemność archeologicznego poznawania rzeczy minionych[w:] Kultura przyjemności: rozważania kulturoznawcze, red. J. Grad. H. Mamzer, Poznań 2005.
J. Urry, Spojrzenie turysty, przeł. A. Szulżycka, Warszawa 2007
W. Tomasik, Ikona nowoczesności. Kolej w literaturze polskiej, (Monografie FNP) Wrocław 2007
R. Braidotti, Podmioty nomadyczne. Ucieleśnienie i różnica seksualna w feminizmie współczesnym, przeł. A. Derra, Warszawa 2009
Bibliografia przedmiotowa (szczegółowa):
J. Kamionka-Straszak, «Do ziemi naszej». Podróże romantyków, Kraków 1988
tejże, Zbłąkany wędrowiec. Z dziejów romantycznej topiki, Wrocław 1992
tejże, hasło Podróż , [w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, pod red. A. Kowalczykowej i J. Bachórza, Wrocław 1991, II wyd. 1995
Filipiak, Malcontenta z Cambridge. O Marii Komornickiej. „Katedra” 2001, nr 3
M. Olkuśnik, Zwierciadło - drogowskaz. Podróż i wypoczynek kobiet poza miastem w prasie warszawskiej przełomu XIX i XX wieku [w:] Kobieta i kultura czasu wolnego. Wiek XIX i XX, red. A. Żarnowska, A. Szwarc. Warszawa 2001
D. Hüchtker, Kobieta w podróży. Czas emancypacji, czas wolności czy kontynuacja codzienności? [w:] Kobieta i kultura czasu wolnego
J. Sosnowska, Poza kanonem. Sztuka polskich artystek 1880-1939, Warszawa 2003
G. Kubica, Szlachetna panienka, androgyniczny anioł i nieustraszona podróżniczka. Feministyczny portret Marii Czaplickiej [w:] Gender: konteksty, red. M. Radkiewicz. Kraków 2004.
B. Hodgson, Krynolinę zostaw w Kairze. O pierwszych podróżniczkach, przeł. I. Stąpor. Warszawa 2004 (wyd. oryginalne 2002)
A. Wieczorkiewicz, Wędrowcy fikcyjnych światów: pielgrzym, rycerz, włóczęga, Gdańsk 1996
tejże, Apetyt turysty: o doświadczaniu świata w podróży, Kraków 2008
E. Nawrocka, Osoba w podróży: podróże Marii Dąbrowskiej, Gdańsk 2002
M. Olkuśnik, Kobieta w podróży na przełomie XIX i XX wieku. Między próbą emancypacji a presją „podwójnej moralności" [w:] Kobieta i małżeństwo. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 2004
D. Kozicka, Wędrowcy światów prawdziwych: dwudziestowieczne relacje z podróży, Kraków 2003
G. Kubica, Siostry Malinowskiego, czyli kobiety nowoczesne na początku XX wieku, Kraków 2006
K Poklewska, <Życie moje dwoistym prądem płynie>. O Zofii Romanowiczównie i jej dziennikach., „Pamiętnik Literacki” 2008, z. 4
A. Bąbel, Panny w podróży. Podróże we wspomnieniach z lat dziewczęcych z drugiej połowy XIX i początku XX wieku [w:] Podróż i literatura 1864-1914, red. E. Ihnatowicz. Warszawa 2008
L. Magnone, Siostry w podróży. Literackie ślady wspólnych wędrówek Marii Konopnickiej i Marii Dulębianki [w:] Podróż i literatura 1964-1914
B. Zwolińska, Doświadczenie podróży w korespondencji Narcyzy Żmichowskiej [w:] Podróż i literatura 1864-1914
Waganci, „mędrki piśmienne”, przewodnicy narodu i dekadenci. Jak zmienia się wizerunek artysty w literaturze drugiej połowy XIX i początku XX wieku.
Scharakteryzuj poszczególne kreacje w oparciu o wybrane utwory. Przedstaw różne sposoby widzenia artysty. Jakie były tradycje tego zjawiska? Jakie miejsce zajmował artysta w epokach wcześniejszych? Zwróć uwagę na następujące zagadnienia:
- artysta wobec społeczeństwa, apoteoza artysty, supremacja artysty w społeczeństwie (alienacja, władza, użyteczność; demiurg czy pośrednik, przywódca duchowy, reformator)
- artysta wobec tłumu (opozycja artysta - filister, artysta jako ten, który objawia absolut)
- samouświadomienie artysty (autorefleksja a twórczość, typ „improduktywa” i artysty spełnionego, penetracja własnej podświadomości, talent, natchnienie, poszukiwanie indywidualności)
- mitologizacja funkcji artysty; pojęcie geniuszu i odrzucenie go; poczucie nieśmiertelności związane z aktem tworzenia; problem kreacji artystycznej (naśladowca, twórca, dzieło artysty ponad dziełem Stwórcy); „męczeństwo” jednostki twórczej
- artysta „na wariackich papierach”, psychopatologia (artysta jako typ o szczególnym wyposażeniu psychologicznym)
- zagadnienie kariery artystycznej; artyści jako kategoria zawodowa
- sztuka dla sztuki, sztuka wobec procesów urbanizacyjnych i postępu cywilizacyjnego, sztuka a natura, sztuka a kultura, sztuka a nauka, sztuka wobec filozofii i religii (metafizyczna koncepcja sztuki), kobieta utożsamiana ze sztuką
- dzieło „estetyczne” a dzieło „użyteczne”
- środowisko artystyczne (grupy literackie – programowe, sytuacyjne, przyjacielskie, grupa literacka a pokolenie, moment formowania się grupy, model poezji)
- rola krytyki, rola polemik prowadzonych w epoce
Bibliografia podmiotowa:
W. Berent, Próchno, oprac. J. Paszek, wyd. drugie zmienione, Wrocław 1998 (BN I 234)
W. Berent, Żywe kamienie, oprac. M. Popiel, Wrocław 1992 (BN I 280)
S. Brzozowski, Legenda Młodej Polski: studia o strukturze duszy kulturalnej, oprac. J. Bahr, S. Góra, Kraków 2001 lub: http://literat.ug.edu.pl/legenda/index.htm
K. Irzykowski, Pałuba. Sny Marii Dunin, oprac. A. Budrecka, Wrocław 1981 (BN I 240)
J. A. Kisielewski, Karykatury, [w tegoż:] Dramaty, oprac. R. Taborski, Wrocław 1969
(BN I 196)
J. A. Kisielewski, W sieci, [w tegoż:] Dramaty, oprac. R. Taborski, Wrocław 1969 (BN I 196)
S. A. Mueller, Henryk Flis, oprac. M. Puchalska, Kraków 1976
W. Nałkowski, M. Komornicka, C. Jellenta, Forpoczty, Lwów 1895
S. I. Witkiewicz, Pożegnanie jesieni, oprac. W. Bolecki, Kraków 1997
S. I. Witkiewicz, 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta, [w: tegoż], Dzieła zebrane,
t. 1, oprac. A. Micińska, Warszawa 1992
S. Wyspiański, Wesele, [w: tegoż], Dzieła zebrane, red. zespołowa pod kier.
L. Płoszewskiego, oprac. J. Nowakowski, wyd. czwarte, Wrocław 1977 (BN I 218)
S. Wyspiański, Wyzwolenie, [w: tegoż], Dzieła zebrane, red. zespołowa pod kier.
L. Płoszewskiego, oprac. A. Łempicka, Wrocław 1970 (BN I 218)
K. Przerwa-Tetmajer, Poezje wybrane, oprac. J. Krzyżanowski, wyd. 2 zmien., Wrocław 1968 (BN I 123) wybrane utwory poetyckie, min.
Evviva l’arte (z tomu Poezje. Seria II)
Hymn do Nirwany (z tomu Poezje. Seria II)
L. Staff, Wybór poezji, oprac. M. Jastrun, wyd. 3, Wrocław 1985 (BN) – teksty z tomów do roku 1918 (BN I 181), wybrane utwory poetyckie, min.
Ars poetica, (z tomu Barwa miodu)
Dziwaczny tłum (z tomu Sny o potędze)
Przedśpiew (z tomu Gałąź kwitnąca)
Rozkaz (z tomu Uśmiechy godzin)
Życie bez zdarzeń (z tomu Dzień duszy)
Manifesty programowe i rozprawy:
Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Wrocław 2000, tu:
pisma min.: S. Brzozowskiego, J. Feldmana, K. Irzykowskiego, M. Komornickiej,
K. Krzywickiego, W. Nałkowskiego, Z. Przesmyckiego, J. Żuławskiego
S. Przybyszewski, Confiteor, w: tegoż, Wybór pism, oprac. R. Taborski, Wrocław 1966
S. Przybyszewski, O nową sztukę, w: tegoż, Wybór pism, oprac. R. Taborski, Wrocław 1966
Manifesty programowe i rozprawy dotyczące epok wcześniejszych:
Idee programowe romantyków polskich. Antologia, oprac. A. Kowalczykowa, Wrocław 1991, tu:
M. Mochnacki, Myśli o literaturze polskiej (fragmenty)
M. Mochnacki, O duchu i źródłach poezji w Polszcze
C. Norwid, Krytycy i artyści
J.L. Żukowski, O sztuce
Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu, oprac. J. Kulczycka-Saloni,
Wrocław 1985, tu:
B. Prus, Poezja i poeci
J. Ochorowicz, O twórczości poetyckiej (fragmenty)
Bibliografia przedmiotowa:
P. Bukowski, Autentyczność i amoralizm. Problemy indywidualnej tożsamości w „Czerwonym pokoju” Augusta Strindberga i „Próchnie” Wacława Berenta, „Teksty Drugie”, 2008, nr 2
M. Głowiński, Grupa literacka a model poezji. Przykład Skamandra, w: Z problemów literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka, Z. Żabicki, Warszawa 1965
M. Golka, Socjologia artysty, Poznań 1995
W. Gutowski, Kreator i medium. Wokół problemu tożsamości artysty, „Pamiętnik Literacki”, 1982, z.3/4
J. Kaluta, „ONA-Sztuka” Funkcje postaci kobiecych w „Próchnie” Berenta, „Pamiętnik Literacki 1994, z.2
A. Z. Makowiecki, Młodopolski portret artysty, Warszawa 1971
R. Nycz, Homo irrequietus. Nietzscheanizm w twórczości Wacława Berenta, w: Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, Wrocław 1997
W. Okoń, hasło: Artysta, w: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz
i A. Kowalczykowa, Wrocław 1991
J. Ortega y Gasset, O dehumanizacji sztuki, tłum. A. Zaworska, „Twórczość” 1957, nr 12
M. Podraza-Kwiatkowska, Symbolika kreacji artystycznej, w: tejże, Symbolizm i symbolika
w poezji Młodej Polski, Kraków 2001
M. Podraza-Kwiatkowska, Bóg, ofiara, clown czy psychopata? O roli artysty na przełomie XIX i XX wieku, w: tejże, Symbolizm i symbolika w poezji Młodej Polski, Kraków 2001
R. K. Przybylski, Artysta wobec kultury i jego sobowtór, Wrocław, 1987
Kamila Rudzińska, Artysta wobec kultury: dwa typy autorefleksji literackiej. Ekspresjoniści „Zdroju” i Witkacy, Wrocław 1973
K. Rudzińska, Artysta wobec cywilizacji: antagonizm czy harmonia?, w: Problemy literatury polskiej lat 1890-1939, red. H. Kirchner, Z. Żabicki, Wrocław 1972
T. Walas, Ku otchłani (dekadentyzm w literaturze polskiej lat 1890-1905), Kraków 1986
T. Weiss, Cyganeria Młodej Polski, Kraków 1970
Nie trać czasu! Czas to pieniądz. (Czy tylko?)
Obraz czasu utrwalony w polszczyźnie – w formach językowych
i w utworach literackich
I. Przemyśl następujące zagadnienia związane ze sposobem pojmowania czasu oraz jego roli
w systemie leksykalnym i gramatycznym polszczyzny.
- Czas cykliczny i czas linearny: dwa sposoby modelowania czasu w kulturze. Odbicie tych
wyobrażeń w sposobach określania zjawisk przebiegających w czasie.
- Sposoby konceptualizacji czasu w metaforach językowych. Możliwości twórczego rozwijania tych ujęć w tekstach, zwłaszcza w utworach artystycznych.
- Stereotypowe charakterystyki czasu i sposobów traktowania czasu poświadczone
w znaczeniach słów pochodnych (derywatów słowotwórczych), frazeologizmów,
w użyciach przenośnych oraz w przysłowiach.
- Kulturowe uwarunkowania periodyzacji czasu oraz nazw dni tygodnia i miesięcy.
- Ślady kultury materialnej i obyczajowości w etymologii wyrazów oraz idiomów współczesnego języka polskiego, oznaczających rzeczy i zjawiska związane z czasem, właściwym wykorzystaniem lub marnowaniem czasu itp. (np. zbijać bąki ‘próżnować’).
- Ile jest czasów gramatycznych w języku polskim i jaką pełnią one funkcję? Kategorie aspektu i czasu w polszczyźnie jako parametry charakteryzujące czynności i stany. Jak pod względem kategorialnego ujęcia czasu system ten różni się od modeli pojęciowych innych języków – np. języka angielskiego lub rekonstruowanego systemu językowego prasłowiańszczyzny?
- Obraz przepływu czasu kreowany przy użyciu środków składniowych lub z wykorzystaniem struktury tekstu. Figury retoryczne modyfikujące obraz czasu w wypowiedzi
(np. praesens historicum, retardacja, wydłużanie czynności przez powtórzenia – przyspieszanie następstwa zdarzeń przez nagromadzenie określeń czynności lub stanów w jednym zdaniu lub w krótkim segmencie wypowiedzi).
II. Mając w pamięci różne językowe i kulturowe uwarunkowania pojęć związanych z czasem, przeanalizuj sposoby przedstawiania czasu w wybranym tekście artystycznym lub w kilku utworach ilustrujących różne możliwości kształtowania obrazu tego zjawiska*. Jakich środków wyrazu używa autor tekstu? W jakim zakresie obraz czasu ukazany w analizowanym utworze – czasu doświadczanego przez bohaterów utworu, wypełnianego ich działaniami lub przez nich marnotrawionego itp. – mieści się w granicach stereotypowego obrazu utrwalonego w języku albo też wykracza poza stereotyp?
*Należy unikać wyboru tekstów poddanych analizie w opracowaniach zamieszczonych w spisie lektur.
Lektura:
Antropologia słowa. Zagadnienia i wybór tekstów, oprac. G. Godlewski, A. Mencwel, R. Sulima, wstęp i oprac. G. Godlewski (rozdz. II: Językowy obraz świata – wybrane studia), s. 63-101.
Czas w kulturze, wybór, wstęp, oprac. A. Zajączkowski, Warszawa 1988.
Językowa kategoryzacja świata, red. R. Grzegorczykowa, A. Pajdzińska, Lublin 1996 – studia R. Grzegorczykowej, M. Głowińskiego, A. Pajdzińskiej, H. Kardeli oraz
M. Łazińskiego i B. Wiemera.
Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin 1999 – studia R. Grzegorczykowej,
J. Maćkiewicz.
B. Burzyńska, A. Libura, Obraz czasu w języku potocznym i naukowym, [w:] Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne, red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński, „Język a kultura”, t.13, Wrocław 1998, s.131-142; wersja elektroniczna: http://www.lingwistyka.uni.wroc.pl/jk/.
T. Dobrzyńska, Czas w tekście zatrzymywany, „Przegląd Humanistyczny” 2007, nr 1, s. 145-158; wersja rozszerzona: Zatrzymać czas. O językowych i tekstowych sposobach kształtowania czasu w utworach poetyckich, „Stylistyka” XVI, Opole 2007, s. 125-146.
E .T. Hall, Poza kulturą, Warszawa 1984.
E .T. Hall, Taniec życia. Inny wymiar czasu, Warszawa 1999.
G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym życiu, przekł. i wstęp T. P. Krzeszowski, Warszawa 1988 (zwłaszcza s. 65-67).
A. Pajdzińska, Dzieci Heraklita (poeci o czasie), w: Kreowanie świata w tekstach, red. A. M. Lewicki, R. Tokarski, Lublin 1995, s. 89-103.
Słownik gramatyki języka polskiego, red. W. Gruszczyński, J. Bralczyk, Warszawa 2002 – hasła: czas, czas w historii języka polskiego, czasownik, s. 31-40.
Zbiory przysłów (zob. przysłowia związane z czasem, periodyzacją)
J. Krzyżanowski, Mądrej głowie dość dwie słowie, t. I-II, Warszawa 1960 i wyd. nast.
Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, oprac. zespół pod kierunkiem J. Krzyżanowskiego, t. I-IV, Warszawa 1969-1978.
S. Świrko, Na wszystko jest przysłowie, Poznań 1975.
Przysłowia polskie, wybór A. Toczyłowski przy udziale J. Kolasińskiego wg Nowej księgi przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich pod red. J. Krzyżanowskiego, Wydawnictwo Znicz, b.m. 2000.
Przysłowia są…na wszystko, wybór i oprac. D. Świerczyńska, Warszawa 2003.
D. i A. Świerczyńscy, Słownik przysłów w ośmiu językach, Warszawa 2004.
K. Kłosińska, Słownik przysłów czyli przysłownik, Warszawa 2004.
Dialog literatury z fotografią: przywołania, aluzje, użycia
(uczeń opracowujący temat powinien dokonać wyboru spośród proponowanych niżej zagadnień oraz pozycji literackich i naukowych. Może też wzbogacić wybór o własne lektury)
Zakres problemów
1. Formy obecności fotografii w literaturze:
- fotografia jako zdarzenie ikoniczne, towarzyszące tekstowi słownemu, na prawach ilustracji, wzajemnej interpretacji, inspiracji. Różne rodzaje zdjęć: na okładce a w tekście; związane z autorem i światem pozafikcyjnym a związane z postacią literacką i światem przedstawionym; najczęstsze tematy fotografii zamieszczanych w utworze literackim (osoby, miejsca);
- fotografia i fotograficzność wypowiadana słowem: opis fotografii, opis lub opowiadanie budowane na kształt percepcji fotograficznej, oddanie środkami języka literackiego myślenia fotograficznego, literacka wizualizacja fotograficzna.
2. Typy relacji tekst fotograficzny - tekst literacki (ilustracja, dopowiedzenie, komentarz, interpretacja, inspiracja), obraz fotograficzny a słowo literackie; podpis pod fotografią i sposób powiązania go z obrazem i tekstem; fotografia zintegrowana z tekstem literackim a dodana do niego – czy można wyznaczyć między nimi granicę?
3. Miejsca wspólne fotografii i literatury i miejsca różnicujące je:
- pamięć, upamiętnienie, przypominanie, czas;
- gatunki literatury i fotografii dokumentujące a kreujące rzeczywistość; poznanie literackie a fotograficzne;
- sposoby określania tożsamości, ślad obecności, świadectwo istnienia;
- kąt widzenia, perspektywizm, interpretacja;
- wymiar metafizyczny – kontakt z nieobecnością, przemijanie, śmierć;
- niemożliwe do sfotografowania a możliwe do opisania (i odwrotnie);
- przedstawienie fotograficzne a opis literacki (reprezentacja, unaocznienie, różne rodzaje wizualizacji, ukazywanie przestrzeni);
- fotografia opowiadająca historię (inicjująca fabułę, stanowiąca zalążek narracji) a opis budowany na kształt fotografii.
4. Funkcje fotografii w literaturze:
empiryczna, uwiarygodniająca, uzupełniająca, metaforyczna, symboliczna, perswazyjna wobec odbiorcy, integrująca sztuki, inne…
Literatura podmiotu
- poezja
Wisława Szymborska, Fotografia tłumu, z tomu: Wszelki wypadek (1972); Pierwsza fotografia Hitlera, z tomu: Ludzie na moście (1986), Wiersze wybrane, Kraków 2002. Wisława Szymborska, Fotografia z 11 września, z tomu: Chwila, Kraków 2002.
Czesław Miłosz, Fotografia, z tomu: Dalsze okolice, Kraków 1991.
Zbigniew Herbert, Fotografia, z tomu: Raport z oblężonego miasta, Wrocław 1995; Zbigniew Herbert, Widokówka od Adama Zagajewskiego, z tomu: Rovigo, Wrocław 1995
Jacek Dehnel, Brzytwa okamgnienia, Ostrość, Foto-film (…), Powiślańska szkoła fortepianowa Czernego (III.Koncert życzeń) i inne, z tomu: Brzytwa okamgnienia i inne wiersze, Wrocław 2007.
Tadeusz Dąbrowski, [Zeskanowałem swoje zdjęcie z pierwszej klasy…] , z tomu: Czarny kwadrat, Kraków 2009.
- proza
Jacek Dehnel, Fotoplastikon, Warszawa 2009.
Henryk Waniek, Finis Silesiae, Wrocław 2004.
Stefan Chwin, Krótka historia pewnego żartu, Gdańsk 1991
Stefan Chwin, Hanemann, Gdańsk 1997.
Stefan Chwin, Esther, Gdańsk 1999.
Peweł Huelle , Mercedes Benz, w tegoż: Mercedes – benz. Z listów do Hrabala, Kraków 2002.
Kornel Filipowicz, Foto-Verité, w tegoż: Rzadki motyl (wybór opowiadań), Kraków 1995.
Izabela Filipiak, Weronika portret z kotem, w tejże: Niebieska menażeria, Warszawa 1997.
Andrzej Kuśniewicz, W drodze do Koryntu, Warszawa 1975.
Sławomir Mrożek, Fotografia, w tegoż: Opowiadania i donosy 1980-1989, Warszawa 1994.
Piotr Szewc, Zagłada, Warszawa 1987.
Julio Cortazar, Babie lato, w tegoż: Opowiadania, przeł. Z.Chądzyńska, Warszawa 1996.
Umberto Eco, Tajemniczy płomień królowej Loany, przeł. K.Żaboklicki, Warszawa 2005.
Literatura przedmiotu
C. Zalewski, Pragnienie, poznanie, przemijanie: fotograficzne reprezentacje w literaturze polskiej, Kraków 2010.
C. Zalewski, Lalki, lustra, klepsydry. Motyw fotografii w polskiej prozie lat 1863-1939, „Pamiętnik Literacki” 2006 z.1.
I. Wiśniewska – Weiss, Album o końcu pewnego świata, czyli fotografia w literaturze współczesnej na przykładzie „Finis Silesiae” Henryka Wańka, w: „Ikonosfera. Studia z socjologii i antropologii obrazu” 2008/2.
M. Zaleski, Formy pamięci, Warszawa 1996.
A. Lubaszewska, W daguerotyp raczej pióro zamieniam, „Teksty Drugie” 1999,nr 4.
A. Łebkowska, Fotografia jako empatyczna mediacja, Intersemiotyczność. Literatura wobec innych sztuk (i odwrotnie) studia, red. S.Balbus, A.Hejmej, J.Niedźwiedź, Kraków 2004.
R.K. Przybylski, Jak fotografia zahacza się o rzeczywistość A jak literatura wiąże się z fotografią, Intersemiotyczność. Literatura wobec innych sztuk (i odwrotnie) studia, dz.cyt.
„Kwartalnik Filmowy” 54/56 2006 (numer monograficzny poświęcony fotografii).
R. Barthes, Światło obrazu. Uwagi o fotografii, tłum. Jacek Trznadel, Warszawa 1996.
R. Barthes, Retoryka obrazu, w: Ut pictura poesis, red. S. Wysłouch, M. Skwara, przeł. Z. Kruszyński, Gdańsk 2006.
S. Sontag, Esej o fotografii, przeł. S. Magala, Warszawa 1986.
F. Soulages, Estetyka fotografii. Strata i zysk, przeł. B. Mytych-Forajter, W.Forajter, Kraków 2007.
A. Bazin, Ontologia obrazu fotograficznego, w tegoż: Film i rzeczywistość, przeł. B. Michałek, Warszawa 1963.
J. Busza, Wobec fotografii, Warszawa 1981.
J. Busza, Wobec odbiorców fotografii, Warszawa 1990.
V. Flusser, Ku filozofii fotografii. Przeł. J. Maniecki. Wstęp i red. P. Zawojski. Katowice 2004.
J. Kurowicki, Fotografia jako zjawisko estetyczne, Toruń 1999.
J. Kurowicki, , Wartości estetyczne fotografii, Wrocław 2001.
S. Magala, Szkoła widzenia, czyli świat w subiektywie aparatu fotograficznego, Wrocław 2000.
A. Rouillé, Fotografia, przeł. O. Hedemann, Kraków 2007.
A. Sekula, Społeczne użycia fotografii, Warszawa 2010.
Przestrzenie fotografii. Antologia tekstów, red. T. Ferenc i K. Makowski, Łódź 2005.
M. Michałowska, Niepewność przedstawienia, Kraków 2004.
M. Michałowska, Obraz utajony. Szkice o fotografii i pamięci, Kraków 2007.
Fotografia: realność medium, red. A. Kępińska, G. Dziamski, S. Wojnecki, Poznań 1997.
U. Czartoryska, Fotografia - mowa ludzka, Kraków 2001.
H. Cartier-Bresson, Decydujący moment, przeł. K. Łyczynek, „Format” 1-2/2005.
S. Sikora, Fotografia między dokumentem a symbolem, Warszawa 2004.
Pośród masek
Omów temat, uwzględniając następujące zagadnienia:
- cechy charakterystyczne commedii dell’arte, m. in. typ bohatera (np. Arlekin, Kolombina, Pierrot, Pulcinella), jego transformacja aż do usamodzielnienia się postaci (np. Pierrot czy Pulcinella) oraz jego związek z tzw. emploi aktorskim
- wpływ commedii dell’arte na późniejszych twórców, zwłaszcza w XX wieku (Jewreinow, Meyerhold, Strehler,)
- polskie inscenizacje commedii dell’arte (Parady Potockiego, dramaty Goldoniego – Sługa dwóch panów w reż. Krystyny Skuszanki, realizacje Giovanniego Pampiglione)
- commedia dell’arte a sztuka mimu, m.in. Pierrot Henryka Tomaszewskiego
Bibliografia
E. Barba, N. Savarese, Sekretna sztuka aktora. Słownik antropologii teatru, Wrocław 2005.
J. Hera, Henryk Tomaszewski i jego teatr, Warszawa 1983,
J. Hera, Z dziejów pantomimy, czyli Pałac zaczarowany, przedm. Z. Raszewski, Warszawa 1975.
Historia teatru, red. J. R. Brown, przekł. H. Baltyn, Warszawa 1999 i nast. (rozdz. L. G. Clubb, Teatr włoskiego Renesansu).
W. Meyerhold, Przed rewolucją (1905-1917), wstęp i wybór J. Koenig, przeł. A. Drawicz
i J. Koenig, Warszawa 1988.
K. Miklaszewski, Commedia dell’arte czyli Teatr komediantów włoskich XVI, XVII, XVIII w., Wrocław 1961.
Nicoll, Dzieje teatru, Warszawa 1957 lub 1974.
K. Osińska, Klasztory i laboratoria. Rosyjskie studia teatralne: Stanisławski, Meyerhold, Sulerżycki, Wachtangow, Gdańsk 2003
K. Osińska, Teatr rosyjski XX wieku wobec tradycji, Gdańsk 2010.
F. Riccoboni, Sztuka teatru, przekł. M. Dębowski, Gdańsk 2005.
J. Švehla, Deburau-pierrot nieśmiertelny, przekł. M. Erhardt-Gronowska, Warszawa 1983.
- spis recenzji z poszczególnych realizacji na wortalu e-teatr.pl – przy zapisie dokumentacyjnym premier.
Losy aktora prowincjonalnego zapisane w pamiętnikach aktorów przełomu wieków XIX i XX
Na podstawie lektur omów temat. Zwróć uwagę na następujące zagadnienia:
- wędrowne zespoły i ich gwiazdy
- szlaki wędrówek
- rola antreprenera (i jako przedsiębiorcy i jako reżysera, pedagoga)
- teatry prowincjonalne szkołą zawodu – od adepta do gwiazdy w zespole
- kontrakty z władzami miejskimi – walka o warunki wynajmu
- sceny zimowe i letnie
- marzenia o występach na tzw. dużych scenach, renomowanych (WTR w Warszawie, teatry miejskie w Krakowie i Lwowie)
Bibliografia podmiotowa
Karol Adwentowicz, Wspominki, Warszawa 1960
Wiktor Biegański, Remanent życia starego aktora, Warszawa 1969
Henryk Cudnowski, Niedyskrecje teatralne, Wrocław 1960
Stanisław Dąbrowski, Aktorowie w podróży, wstęp Zbigniew Raszewski, Warszawa 1969
Józef Kotarbiński, W służbie sztuki i poezji, Warszawa 1929
Józef Kotarbiński, Ze świata ułudy, Warszawa 1926
Józef Kotarbiński, Aktorzy i aktorki, Płock 1925
Stanisław Krzesiński, Koleje życia czyli Materiały do historii teatrów prowincjonalnych, oprac. i wstępem opatrzył Stanisław Dąbrowski, Warszawa 1957
Jerzy Leszczyński, Z pamiętnika aktora, Warszawa 1958
Maria Morozowicz-Szczepkowska, Z lotu ptaka. Wspomnienia, dziennik intymny, Warszawa 1968
Zofia Ordyńska, To już prawie sto lat. Pamiętnik aktorki, Wrocław 1970
Paweł Owerłło, Z tamtej strony rampy, Warszawa 1957
Irena Solska, Pamiętnik, Warszawa 1978
Ludwik Solski, Wspomnienia 1855-1893, Kraków 1955
Ludwik Solski, Wspomnienia 1893-1954, Kraków 1956
Ludwik Solski, Wspomnienia 1855-1954, Kraków 1961
Jadwiga Toeplitz-Mrozowska, Słoneczne życie, Kraków 1975
Wspomnienia aktorów 1800-1925, tom 1-2, Warszawa 1963
Janusz Warnecki, Mój najdłuższy monolog, Warszawa 1971
Gabriela Zapolska, Listy, tom 1-2, Warszawa 1970
Aleksander Zelwerowicz, Gawędy starego komedianta, Warszawa 1958
Roman Żelazowski, Pięćdziesiąt lat teatru polskiego. Moje pamiętniki, Lwów 1921
„Pamiętnik Teatralny” 1991 nr 3-4 [„Wspomnienia teatralne” – m.in. Bronisław Nieszporek, Z budki suflera; Henryk Cudnowski, Dalszy ciąg „Niedyskrecji teatralnych”.Fragmenty; Tadeusz Żeromski, Wspomnienia teatralne sprzed półwiecza; Stanisław Kwaskowski,
Z pamiętnika aktora. Fragmenty (II).]
Bibliografia przedmiotowa
S. Dąbrowski, wstęp do: S. Krzesiński, Koleje życia czyli Materiały do historii teatrów prowincjonalnych, Warszawa 1957.
S. Dąbrowski, wstęp do: Wspomnienia aktorów 1800-1925, tom 1-2, Warszawa 1963.
Encyklopedia Kultury Polskiej. Teatr. Widowisko, red. M. Fik, Warszawa 2000.
J. Michalik, Dzieje teatru krakowskiego w latach 1892-1915, t. I-II, Kraków 1985-1987
(art. J. Michalika, Teatry dramatyczne w okresie Młodej Polski).
S. W. Reymont, Komediantka, Kraków 2005.
S. W. Reymont, Dziennik nieciągły 1887-1924, oprac. B. Utkowska, Kraków 2009.
H. I. Rogacki, Mgła i zwierciadło. Obrazy teatru w prozie, liryce i dramacie okresu Młodej Polski, Warszawa 2001.
Teatr polski od 1863 roku do schyłku XIX wieku, red. T. Sivert, E. Heise, Warszawa 1982.
Teatr polski w latach 1890-1918. Zabór austriacki i pruski, red. T. Sivert, Warszawa 1987.
Teatr polski w latach 1890-1918. Zabór rosyjski, red. T. Sivert, Warszawa 1988.
- monografie aktorów (w części dotyczącej ich pracy w wędrownych zespołach i na prowincji):
M. Bojarska, Mieczysława Ćwiklińska, Warszawa 1988.
Z. Jasińska, Żywot Kazimierza Kamińskiego, Warszawa 1976.
J. Kowalska, Kazimierz Junosza-Stępowski, Warszawa 2000
E. Krasiński, Stefan Jaracz, Warszawa 1983.
L. Kuchtówna, Irena Solska, Warszawa 1980.
J. Szczublewski, Żywot Osterwy, Warszawa 1973.
J. Szczublewski, Żywot Heleny Modrzejewskiej, Warszawa 1975 i wyd. nast.
Awangarda w teatrze polskim XX wieku (temat teatrologiczny)
Omów powyższy temat, sięgając do podanej bibliografii. Zwróć uwagę na następujące (wybrane przez ciebie) problemy:
- kształtowanie się ruchu awangardowego w plastyce, muzyce i teatrze w Europie w pierwszej połowie XX wieku, zwłaszcza we Francji, Niemczech, Rosji i Włoszech (ekspresjonizm, fowizm, kubizm, futuryzm, dadaizm, surrealizm, bauhaus, konstruktywizm, abstrakcjonizm)
Zagadnienia (do wyboru)
- plastyka teatralna a nowe prądy w sztuce, nowe rozumienie przestrzeni scenicznej – twórczość Andrzeja i Zbigniewa Pronaszków, Feliksa Krassowskiego, Iwo Galla, Władysława Daszewskiego
- nowoczesne rozwiązania inscenizacyjne w polskim teatrze do 1939 roku:
Leon Schiller i Teatr im. Bogusławskiego oraz jego warszawskie i łódzkie realizacje tzw. zeittheater
ekspresjonistyczny teatr Edmunda Wiercińskiego
Wilam Horzyca i lwowski teatr początku lat trzydziestych XX wieku (m.in. realizacja Jeńców Filippa Tommasa Marinettiego)
groteska w inscenizacjach komedii Moliera i Fredry (Aleksander Zelwerowicz, Stefan Jaracz, Stanisława Perzanowska)
warszawski Teatr im. Żeromskiego na Żoliborzu
- S. I. Witkiewicz i jego teoria czystej formy w teatrze, przedwojenne realizacje jego dramatów
- Witkacy na scenie po 1956
- Teatr Cricot1 i krakowska awangarda lat trzydziestych
- Tadeusz Kantor i teatr Cricot2; tradycja teatru Cricot2
- teatr absurdu – inscenizacje Mrożka, Ionesco i Becketta, oraz S. I. Witkiewicza (jako jednego z prekursorów tego nurtu)
- aktor „awangardowy” (od Zelwerowicza, Jaracza, Wiercińskiego – po Grotowskiego
i Kantora)
Bibliografia
O. Aslan, Aktor XX wieku, tłum. M.O. Bieńka, Warszawa 1978.
U. Aszyk, Iwo Gall : poszukiwania teatralne, Łódź 1978.
C. Baumgarth, Futuryzm, przeł. J. Tasarski, Warszawa 1978.
H. Béhar, Dada i surrealizm w teatrze, przeł. P. Szymański, Warszawa 1975.
D. Bablet, Rewolucje sceniczne XX wieku, przekł. Z. Strzelecki, K. Mazur, Warszawa 1980.
H. Brzoza, Konstruktywistyczny teatr Meyerholda, „Sztuka”, 1979, z. 2/6.
A. R. Burzyńska, Mechanika cudu, Kraków 2005.
Encyklopedia kultury. Teatr – Widowisko, red. M. Fik, Warszawa 2000.
Encyklopedia kultury. Od awangardy do postmodernizmu, red. G. Dziamski, Warszawa 1996.
J. Degler, Dramaty Stanisława Ignacego Witkiewicza na scenie 1921-1969, „Pamiętnik Teatralny” 1969, z. 3
J. Degler, Z dziejów scenicznych Witkacego (m.in. spis inscenizacji do 1970), “Pamiętnik Teatralny” 1971, nr 3-4.
J. Degler, Dramaty Stanisława Ignacego Witkiewicza na scenach polskich. 1971-1983, “Pamiętnik Teatralny” 1985, z. 1-4.
J. Degler, Witkacy w teatrze międzywojennym, Warszawa 1973
J. Degler, Witkacego portret wielokrotny. Szkice i materiały do biografii (1918-1939), Warszawa 2009
B. Frankowska, Teatr im. Żeromskiego w Warszawie. 1932-1933, „Pamiętnik Teatralny” 1962, z. 2
I. Gall, Mój teatr, Kraków 1964
G. Gazda, Futuryzm, Wrocław 1974.
J. Grotowski, Teksty z lat 1965-69, red. J. Degler i Z. Osiński, Wrocław 1990.
J. Grotowski, Ku teatrowi ubogiemu, Wrocław 2006
M. Hopfinger, W laboratorium sztuki XX wieku, Warszawa 1993.
W. Horzyca, O dramacie, wybór L. Kuchtówna, K. Puzyna, Warszawa 1969
W. Horzyca, Polski teatr monumentalny, wybór i oprac. L. Kuchtówna, Wrocław 1994
K. Janicka, Surrealizm, Warszawa 1985.
T. Kantor, Pisma, t. I, Metamorfozy. Teksty o latach 1934 – 1974, wybór i oprac. K. Pleśniarowicz, Kraków 2005; Pisma, t. II, Teatr Śmierci. Teksty z lat 1975 – 1984, wybór
i oprac. K. Pleśniarowicz, Kraków 2004; Pisma, t. III, Dalej już nic… Teksty z lat 1985 – 1990, wybór i oprac. K. Pleśniarowicz, Kraków 2005.
Hommage a Tadeusz Kantor, pod red. K. Pleśniarowicza, Kraków 1999.
T. Kireńczuk, Od sztuki w działaniu do działania w sztuce, Kraków 2008.
E. Krasiński, Edmund Wierciński, Warszawa 1960.
E. Krasiński, Teatr Jaracza. Ateneum 1928-1939, Warszawa 1970.
M. Lachowski, Awangarda wobec instytucji, Lublin 2006.
J. Lau, Teatr artystów „Cricot”, Kraków 1967.
S. Marczak-Oborski, Teatr w Polsce 1918-1939 : wielkie ośrodki, Warszawa 1984.
S. Marczak-Oborski, Teatr polski w latach 1918-1965, Warszawa 1985.
S. Marczak-Oborski, Obszary teatru, Wrocław1986 (rozdz.: Tradycje, Awangardy)
Myśl teatralna polskiej awangardy 1919-1939. Antologia. Wybór i wstęp S. Marczak-Oborski, Warszawa 1973: wstęp oraz m.in. artykuły: J. Kurek, Przeciwko teorii teatru S.I. Witkiewicza, s. 181-188; T. Peiper, Czysta forma w teatrze, s. 180-182; W. Wandurski, Forma istotą twórczości teatralnej, s. 188-191.
K. Osińska, Teatr rosyjski XX wieku wobec tradycji, Warszawa 2009.
Z. Osiński, Aktor tańczący Jerzego Grotowskiego, „Dialog” 2007 nr 10.
Z. Osiński, Grotowski i jego Laboratorium, Warszawa 1980, s. 62-181 oraz 243-315.
Z. Osiński, Kantor i Grotowski: dwa teatry, dwie wizje, „Dialog” 1996 nr 12.
T.Pawłowski, Happening, Warszawa 1988.
K. Pleśniarowicz, Kantor, Wrocław 1997.
M. Porębski, Deska, Warszawa 1997.
M. Porębski, Tadeusz Kantor i nowa wolność artystycznego języka, “Dialog” 1990, nr 7.
A. Pronaszko, Zapiski scenografa, Warszawa 1976.
K. Puzyna, Witkacy, oprac. J. Degler, Warszawa 2000.
Przeciw konwencjom. Antologia tekstów o teatrze polskim i obcym od Antoine’a po czasy współczesne (1887-1990), wybór, red. i koment. M. Fik, Warszawa 1994,
H. Richter, Dadaizm, sztuka i antysztuka, przeł. J. St. Buras, Warszawa 1986
Z. Strzelecki, Kierunki scenografii współczesnej, Warszawa 1970.
Z. Strzelecki, Polska plastyka teatralna, t. 1-3, Warszawa 1963 (zwłaszcza t. 1) lub tegoż: Współczesna scenografia polska, cz. 1,Warszawa 1983, cz. 2, Warszawa 1984.
J. Szczublewski, Artyści i urzędnicy, czyli Szaleństwa Leona Schillera, Warszawa 1961.
A. Taborska, Spiskowcy wyobraźni, Gdańsk 2007.
E. Wierciński, Notatki i teksty z lat 1921-55, wybór i red. A. Chojnacka, Wrocław 1991
S.I. Witkiewicz, Wstęp do teorii Czystej Formy w teatrze, w: Czysta Forma w teatrze, wybór
i wstęp J. Degler, Warszawa 1977 lub w: Nowe formy w malarstwie. Szkice estetyczne. Teatr, oprac. J. Leszczyński, Warszawa 1974 lub w: Dzieła, Teatr i inne pisma o teatrze, oprac. J. Degler, Warszawa 1990 (oraz 1995)