Wysłane przez administrator w
OD DIALOGU DO DRAMATU. GATUNKI DRAMATYCZNE W DAWNEJ LITERATURZE POLSKIEJ (OD ŚREDNIOWIECZA DO KOŃCA XVIII WIEKU)
I. Jakie gatunki dramatyczne były uprawiane w dobie staropolskiej i w epoce oświecenia?
II. Do jakich tradycji nawiązywała polska twórczość dramatyczna w epokach dawnych?
III. Wybierz cztery utwory reprezentujące różne gatunki dramatyczne z różnych epok literatury dawnej i zanalizuj je, zwracając uwagę na sposoby potraktowania głównych elementów poetyki dramatu:
1. postać (bohater dramatu), sposoby jej konstruowania i charakteryzowania; 2. wydarzenia przedstawione – ich charakter i układ (intryga, akcja...);
3. kompozycja (zasady wyodrębnienia cząstek kompozycyjnych, podział na akty, sceny); 4. budowa i funkcje wypowiedzi postaci (monolog, dialog);
5. tytuły i didaskalia (kształt, funkcje); 6. ukształtowanie brzmieniowe (proza – wiersz); 7. przejawy kształtowania przestrzeni teatralnej w tekście dramatu; 8. podsumuj analizy, wskazując relacje między poetyką gatunku dramatycznego (odmiany gatunkowej) a właściwościami świata przedstawionego.
IV. Funkcje wybranych gatunków dramatycznych w kulturze czasu ich powstania.
V. Zjawisko przekładów, adaptacji i jego rola w rozwoju dramatu .
VI. Jakie tradycje gatunków dramatycznych epok dawnych były podejmowane w dramaturgii XIX i XX wieku?
Źródła:
Średniowieczne anonimowe utwory dramatyczne; twórczość Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, Piotra Baryki, Jana Jurkowskiego, Jana Andrzeja Morsztyna, Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, Piotra Cieklińskiego, komedia sowizdrzalska, twórczość Franciszka Bohomolca, Franciszka Zabłockiego, Wojciecha Bogusławskiego. (zalecone jest korzystanie z edycji Biblioteki Pisarzów Polskich, Biblioteki Narodowej, Biblioteki Pisarzy Staropolskich i z edycji krytycznych).
Opracowania:
Słownik literatury staropolskiej, pod red. T. Michałowskiej przy udziale B. Otwinowskiej, E. Sarnowskiej-Temeriusz, wyd. II poprawione i uzupełnione, Wrocław 1998
Artykuły: Dialog, Dramat, Komedia, Komedia elegijna, Literatura sowizdrzalska, Misterium, Moralitet, Teatr, Tragedia.
Słownik literatury polskiego oświecenia, pod red. Teresy Kostkiewiczowej, wyd. II poszerzone i poprawione, Wrocław 1992 (lub wyd. nast.)
Artykuły: Drama, Komedia, Opera, Scena liryczna, Teatr Narodowy, Teatr – zagadnienia sztuki scenicznej, Tragedia.
J. Abramowska, Ład i Fortuna. O tragedii renesansowej w Polsce, Wrocław 1974. Dramat i teatr religijny w Polsce, red. I. Sławińska, W. Kaczmarek, Lublin 1991.M. Klimowicz, Początki teatru stanisławowskiego 1765-1773, Warszawa 1963. E. Kotarski, Dialogi Mikołaja Reja w perspektywie tradycji literackiej [w zb.:] Studia nad Mikołajem Rejem. Twórczość i recepcja , red. B. Nadolski, Gdańsk 1971. J. Krzyżanowski, Dramaturgia Polski renesansowej. Mikołaja Reja Krótka rozprawa między panem, wójtem i plebanem na tle swoich czasów [w:] tenże, W wieku Reja i Stańczyka, Warszawa 1958. J. Lewański, Dramat liturgiczny, Wrocław 1966. J. Lewański, Średniowieczne gatunki dramatyczno-teatralne, Wrocław 1968-1969.
J. Lewański, Dramat i teatr średniowiecza i renesansu w Polsce, Warszawa 1981. Z. Libera, Z problemów polskiej tragedii osiemnastowiecznej, [w zb.:] Teatr Narodowy w dobie oświecenia, Warszawa 1967. A. Nicoll, Dzieje dramatu, Warszawa 1962. J. Pelc, Dialog i wizerunek. Dwa dominujące typy konstrukcji wypowiedzi w poetyce Reja[w zb.:] Mikołaj Rej. W czterechsetlecie śmierci, Wrocław 1971. Z. Raszewski, Staroświecczyzna i postęp czasu. O teatrze polskim 1765-1865, Warszawa 1963. D. Ratajczak, Przestrzeń w dramacie i dramat w przestrzeni teatru, Poznań 1985 (szczeg. cz. I). D. Ratajczak, Wstęp [w:] Polska tragedia neoklasycystyczna, oprac. D. Ratajczak, Wrocław 1988. D. Ratajczak, Komedia oświeconych 1752-1795, Warszawa 1993. D. Ratajczakowa, Romans po ślubie [w zb.:] Od dokumentacji do interpretacji, od interpretacji do teorii, red. D. Kuźnicka, H. Samsonowicz, Warszawa 1998. W. Roszkowska, Włoski rodowód komedii Stanislawa Herakliusza Lubomirskiego, Wrocław 1960. Staropolskie pastorałki dramatyczne. Antologia, oprac. J. Okoń, Wrocław 1989. M. Szyjkowski, Dzieje nowożytnej tragedii polskiej. Typ pseudoklasyczny 1661-1821, Kraków 1921. M. Wojtak, Dialog w komedii polskiej na podstawie wybranych utworów z XVII i XVIII wieku, Lublin 1993.J. Ziomek, Mikołaja Reja “Krótka rozprawa” i “Kupiec”. Problemy dialogu i dramatu [ w zb.:] Studia nad Mikołajem Rejem . Twórczość i recepcja, red. B. Nadolski, Gdańsk 1971.
„ŻYCIE DUSZY, CZYŻ NIE JEST WARTE BADAŃ LUDZI?” (DZIADY CZ. III) LIRYKA LAT OSTATNICH MICKIEWICZA I SŁOWACKIEGO JAKO ZAPIS WEWNĘTRZNYCH DOŚWIADCZEŃ (PRÓBA PORÓWNANIA)
„Liryka lat ostatnich”: czy możliwa jest taka kategoria historycznoliteracka? Jak ją należy (można) rozumieć? (zamykanie drogi twórczych doświadczeń, intensyfikacja poszukiwań o charakterze duchowym, próba bilansu życiowych doświadczeń).
Wcześniejsza twórczość liryczna Mickiewicza i Słowackiego (od początków po fazę ostatnią) jako przygotowanie i „zapowiedź” wierszy ostatnich (źródła, konteksty, kierunki rozwoju; powracające tezy, postawy, poetyckie kształty).
Wiersze późne Mickiewicza (Zdania i uwagi, wiersze okresu parysko-lozańskiego):
mała forma lirycznej wypowiedzi; jej związek z charakterem doświadczeń poety (jednorodność formalna i tematyczna?); walory obrazu: alegoryczność, konkretyzm, zmysłowość; rytmiczność organizacji wierszowej; sublimacja kształtu wypowiedzi i asceza wyrazu;
Bóg, dusza, sumienie (poczucie winy); wizje i doświadczenia mistyczne (?); stosunek do siebie i własnej przeszłości; gorycz przemijania i dojrzewanie wewnętrzne; stosunek do świata (bliźnich, natury, wieczności);
próba ogarnięcia „całości” życia (kontynuacja, rozwój, dialog z sobą, zaprzeczenie, „puenta”?); indywidualizm i uniwersalizm Mickiewiczowskich wierszy ostatnich.
Twórczość liryczna Słowackiego po 1842 r:
wiersze poety wobec wielkich poematów i dramatów tego okresu; charakter tych związków (powtarzalność „wątków” i postaw?);
twórczość Słowackiego po 1842 r.; czy nadal „liryka w pełni romantyczna”? biografia poety a twórczość poetycka tego okresu (przełom w wewnętrznym życiu poety, pasowanie się z sobą); przemiana „nagła” poezji Słowackiego (?); obrazowanie (świat bez granic, wizyjność mistyczna, wieloznaczność rzeczy i szczegółów przedstawianych, „kształty poetyckie i razem realne”) i waga słowa; prostota i poetyzacja;
genologiczno-tematyczne typy wypowiedzi (wiersze programowo-konfesyjne, wiersze-proroctwa, piosenki, wiersze medytacyjno-kontemplacyjne, miniatury); fragmentowy charakter wierszy.
Konteksty filozoficzne późnej twórczości Słowackiego i Mickiewicza (stopień „wykorzystania” myśli filozofów (mistyków) przez poetów).
Podobieństwa i różnice „liryki lat ostatnich” Mickiewicza i Słowackiego (możliwe kierunki porównania);
- intensywność poszukiwań czy „puentowanie” doświadczeń? - między doświadczeniem zmysłowym a mistycznym; - poetycka i „realna” obecność perspektywy nadprzyrodzonej; - uniwersalizm i hermetyzm zapisanych przeżyć;
Uwaga: Proponowane zestawienie jest p r o b l e m e m do r o z w i ą z a n i a, dlatego nie podano wszystkich możliwych kierunków badawczego postępowania.
Źródła:
· Mickiewicz, Zdania i uwagi, Poezje okresu parysko-lozańskiego, w: A. Mickiewicz, Wybór poezyj, oprac. i wstępem poprzedził Cz. Zgorzelski, BN, s. I, nr 66 (lub z Wydania Rocznicowego 1798-1998, t. 1: Wiersze, oprac. Cz. Zgorzelski, Warszawa 1993).
J. Słowacki, Dzieła wszystkie, pod red. J. Kleinera przy współudziale W. Floryana, t. 12, cz. 1: Wiersze drobne z lat 1843-1849, oprac. J. Kleiner i J. Kuźniar, Wrocław 1960. J. Słowacki, Raptularz 1843-1849, oprac. M. Troszyński, Warszawa 1996.
Podstawowa literatura przedmiotu:
A. Boleski, Juliusza Słowackiego liryka lat ostatnich (1842-1848), Łódź 1949.
Liryki lozańskie Adama Mickiewicza. Strona Lemanu. Antologia, oprac. M. Stala, Kraków 1998 (stąd zwłaszcza: szkice J. Przybosia, J. Kleinera, S. Pigonia, M. Maciejewskiego, W. Stróżewskiego, M. Piwińskiej, J. Łukasiewicza; w miarę możliwości prosimy o wykorzystywanie odnośników i sięganie do pełnych szkiców, prac ... itp.)
M. Maciejewski, „Kształty poetyckie i razem realne” w liryce mistycznej Słowackiego (O dziecięcych mediach romantyzmu), w: Poetyka. Gatunek – obraz. W kręgu poezji romantycznej, Wrocław 1977.
M. Maciejewski, „Natury poznanie” w lirykach Słowackiego. Dzieje napięć między podmiotem a przedmiotem, „Pamiętnik Literacki” 1966, z. 1.
M. Maciejewski, Słowackiego „praca na wieczność”, w: „Ażeby ciało powróciło w słowo”. Próba kerygmatycznej interpretacji literatury, Lublin 1991.
D. Zamącińska, Słynne – nieznane. Wiersze późne Mickiewicza, Słowackiego, Norwida, Lublin 1985.
Cz. Zgorzelski, Liryka w pełni romantyczna. Studia i szkice o wierszach Słowackiego, Warszawa 1981.
Opracowania dalsze:
W. Grabowski, Sprawy obrazowania w liryce Słowackiego, „Pamiętnik Literacki” 1964, z. 1.
Juliusza Słowackiego rym błyskawicowy. Analizy i interpretacje, red. S. Makowski, Warszawa 1980.
A. Kowalczykowa, Wstęp, w: Krąg pism mistycznych, Wrocław 1982, BN s. I, nr 245.
B. Kuczera-Chachulska, Liryki lozańskie – cykl zamknięty?, w: Od Kochanowskiego do Mickiewicza. Szkice o polskim cyklu poetyckim, red. B. Kuczera-Chachulska, Warszawa 2004.
I. Opacki, „Ewangelija i nieszczęście”, w: tenże, Poezja romantycznych przełomów, Szkice, Wrocław 1972.
I. Opacki, Słowackiego wiersz „palący i okropnej prawdy”, „Zeszyty Naukowe KUL”, 1959, nr 3.
M. Piwińska, Juliusz Słowacki od duchów, Warszawa 1992.
M. Piwińska, Wyobraźnia i komunikacja pozajęzykowa w twórczości mistycznej Słowackiego, „Teksty” 1980, n 2/50.
J. Przyboś, Ja świat ..., w: Sens poetycki, Kraków 1963.
M. Troszyński, Austeria „Pod królem – Duchem”, Raptularz lat ostatnich Juliusza Słowackiego, Warszawa 2001.
Słowacki mistyczny. Propozycje i dyskusje (...), pod red. M. Janion i M. Żmigrodzkiej, Warszawa 1981.
W. Weintraub, Poeta i prorok. Rzecz o profetyzmie Mickiewicza, Warszawa 1982.
D. Zamącińska, O kilku motywach wierszy Słowackiego, „Roczniki Humanistyczne”, t. IX, 1961, z. 1.
Cz. Zgorzelski, „W Tobie jest światłość, siła mego łona ...”. O liryce religijnej Słowackiego, w: tenże, „W Tobie jest światłość”. Szkice o liryce religijnej oświecenia i romantyzmu, Lublin 1993.
(AUTO)BIOGRAFIA I DOKUMENT. NARRACJA AUTOBIOGRAFICZNA I NARRACJA DOKUMENTARNA. WZAJEMNE RELACJE
Zanalizuj podane teksty (lub jeden z nich), kierując się poniższymi dyspozycjami:
- co to jest narracja niefikcjonalna? - czym jest autobiografia; jaka jest tradycja autobiografii jako gatunku w literaturze europejskiej? - czy autobiografia to gatunek jednorodny; jakie rodzaje, typy autobiografii możemy wyróżnić - czy autobiografię można przekroczyć w stronę innego „gatunku”, innej narracji? - jak zdefiniować dokument, reportaż? - czy narracja autobiograficzna i narracja dokumentarna to przeciwstawne czy raczej bliskie sobie sposoby opowiadania; co je łączy, co je dzieli - czy narracja autobiograficzna i narracja dokumentarna mogą wchłaniać inne sposoby opowiadania; jak to wpływa na ich wyznaczniki gatunkowe: osłabia je czy wzmacnia - na czym (ewentualnie) polega literackość w tekstach autobiograficznych i dokumentarnych; czy są one literackie czy nieliterackie - jakie znasz odmiany reportażu; jaka jest w nich rola reportera, świadka, relacji bezpośredniej - jak opowiada się rzeczywistość widzianą: w relacji pierwszo- czy trzecioosobowej, komentując fakty czy stroniąc od komentarza; co znaczy, że „fakty mówią same za siebie”? - czy zawsze rezultatem relacji reportażowej jest poznanie opisywanego miejsca? - czy reporter ma swoją etykę; czy istnieje etyka reportera, jego kodeks zachowań? - czy warstwa autobiograficzna może wpływać na tworzenie narracji historycznoliterackiej, „naukowej”? - czy taki wpływ może zmienić nasze myślenie o historii literatury?
Teksty:
Cela-odpowiedź na zespół Downa Anny Sobolewskiej; Jakbyś kamień jadła Wojciecha Tochmana; Cesarz Ryszarda Kapuścińskiego (albo inna książka tego autora, np. Cesarz lub Heban); Szekspir współczesny Jana Kotta; Żmut Jarosława Marka Rymkiewicza lub inny esej tego autora: Baket lub Kilka szczegółów
Bibliografia:
K. Irzykowski, Autobiografizm, (w:) tegoż, Słoń wśród porcelany. Lżejszy kaliber. Wyd. Kraków 1976
J. Kandziora, Zmęczeni fabułą. Narracje osobiste w prozie po 1976 roku. Wrocław 1993
R. Lubas-Bartoszyńska, Między autobiografią a literaturą. Warszawa 1993
Z. Ziątek, Wymiary uczestnictwa (Ryszard Kapuściński), (w:) Sporne postaci polskiej literatury współczesnej, pod red. A. Brodzkiej-Wald i L. Burskiej. Warszawa 1996
Z. Ziątek, Wiek dokumentu. Inspiracje dokumentarne w polskiej prozie współczesnej. Warszawa 1999.
M. Czermińska, Autobiograficzny trójkąt. Świadectwo, wyznanie, wyzwanie. Kraków 2000.
Ph. Lejeune, Wariacje na temat pewnego paktu. O autobiografii, pod red. R. Lubas-Bartoszyńskiej. Przekład. W. Grajewski, S. Jaworski, A. Labuda, R. Lubas-Bartoszyńska. Kraków 2001.
A. Zieniewicz, Obraz autora: style rzeczywistości w sylwie współczesnej. Warszawa 2001.
W. Bonowicz, . „Tygodnik Powszechny” 2002, nr 27.
G. Borkowska, Jan Kott, trickster,(w: ) Sporne postaci polskiej literatury współczesnej. Krytycy, pod red. A. Brodzkiej-Wald i T. Żukowskiego. Warszawa 2003.
J. Jarzębski, Wędrówki po Imperium. „Tygodnik Powszechny” 2003, nr 20.
Z. Bauer, Antymedialny reportaż Ryszarda Kapuścińskiego. Warszawa 2004.
J. Madejski, Deformacje biografii. Szczecin 2004.
B. Nowacka, Magiczne dziennikarstwo. Ryszard Kapuściński w oczach krytyków. Katowice 2004.
R. Kapuściński, Autoportret reportera. Wybór i wstęp. K. Strączek. Kraków 2004.
Specjalizacja teatrologiczna:
OBECNOŚĆ IDEI KONSTANTEGO STANISŁAWSKIEGO W TEATRZE DWUDZIESTOWIECZNYM
Zagadnienia, które należałoby poruszyć:
Podstawowe tezy metody aktorskiej Stanisławskiego
Studio jako miejsce duchowego i profesjonalnego rozwoju artysty (aktora).
Pierwsi buntownicy i kontynuatorzy (Meyerhold, Wachtangow, Tairow).
Zwolennicy metody Stanisławskiego w międzywojennym teatrze polskim (Ryszard Bolesławski, Stanisława Wysocka, Juliusz Osterwa).
Wpływ metody Stanisławskiego na kształtowanie się aktorstwa filmowego (działalność Ryszarda Bolesławskiego i Michaiła Czechowa w USA, Actors Studio Lee Strasberga).
Metoda Stanisławskiego jako dogmat estetyki teatralnej realizmu socjalistycznego (w teatrze polskim m.in. Teatr Nowy w Łodzi i Teatr Ateneum w Warszawie i artyści z nimi związani).
Powrót do korzeni idei Stanisławskiego (działalność Jerzego Grotowskiego, tzw. Druga Reforma Teatru).
Odrodzenie Studiów i pracy laboratoryjnej (Grotowski, Barba, Brook, Wasiljew, Fokin, Fomenko).
Bibliografia:
K. Stanisławski, Pisma, t. 1-4, PIW, Warszawa 1954. O. Aslan, Aktor XX wieku, PIW, Warszawa 1978. U. Aszyk-Milewska, Iwo Gall. Poszukiwania teatralne, Łódź 1978. D. Bablet, Współczesna reżyseria, PIW, Warszawa 1973. M. Berwid-Osińska, Z. Osiński, Stanisławski a Grotowski. Z problemów tradycji teatru Laboratorium, “Miesięcznik Literacki” 1975, nr 11. S. M. Carnicke, System Stanisławskiego: wskazania dla aktora, przekł. J. Krakowska-Narożniak, “Dialog” 2002, nr 1-2 (cykl “Sztuka aktorska XX wieku”). M. Czanerle, Teatr Pokolenia, Warszawa 1964. M. Czechow, O Meyerholdzie, „Teatr” 1993 nr 4. M. Czechow, Lekcje dla aktora zawodowego, „Teatr” 1994 nr 9. M. Czechow, odpowiedź na ankietę: Psychologia twórczości aktorskiej, „Teatr” 1994 nr 10. K. Duniec, Co po Stanisławskim, „Dialog” 2003 nr 6. M. Fik (oprac.), Przeciw konwencjom. Antologia tekstów o teatrze polskim i obcym od Antoine’a po czasy współczesne (1887-1990), wybór, red. i komentarz M. Fik, Warszawa 1994, s. 45-55 (Stanisławski), 265-274 (Grotowski). L. Flaszen, Cyrograf, Wyd. Lit., Kraków 1971 [i wyd. nast.]. I. Gall, Mój teatr, Wyd. Lit., Kraków 1963. I. Gall, Pisma o teatrze, Wrocław 1993 [wybór i oprac. tekstów U. Aszyk]. J. Grotowski, Teksty. 1959-1965. Wrocław 1990 [i wyd. nast.]. J. Kreczmar, Drugi notatnik aktora, PIW, Warszawa 1971. J. Kreczmar, Stanisławski, „Teatr” 1963 nr 3. M. Kulesza, Ryszard Bolesławski, PIW, Warszawa 1989. T. Łomnicki, Spotkania teatralne, PIW, Warszawa 1984 [i wyd. nast.]. W. Meyerhold, Przed rewolucją, WAiF, Warszawa 1988. W. Meyerhold, Praca reżysera z aktorem, „Teatr” 1971 nr 21. M. Mumford, Brecht czyta Stanisławskiego: Taktyka i praktyka, “Dialog” 1998, nr 2. K. Osińska, Leksykon teatru rosyjskiego, Semper, Warszawa 1997. K. Osińska, Studio w rosyjskiej kulturze teatralnej XX wieku. Wybrane zagadnienia, Semper, Warszawa 1997. K. Osińska, Klasztory i Laboratoria. Rosyjskie studia teatralne: Stanisławski, Meyerhold, Sulerżycki, Wachtangow, słowo/obraz/terytoria, Gdańsk 2004. Z. Osiński, Jerzy Grotowski, PIW, Warszawa 1976. Z. Osiński, Nieznany wywiad Konstantina Stanisławskiego, „Notatnik Teatralny” 16-17/1998 Z. Osiński, Jerzy Grotowski. Źródła, inspiracje, konteksty, Gdańsk 2001. Z. Osiński, Pamięć Reduty, słowo/obraz/terytoria, Gdańsk 2004. O zespole Reduty 1919-1939, Warszawa 1970. P. Pavis, Słownik terminów teatralnych, Ossolineum, Warszawa 1998 [i wyd. nast.]. I. Schiller, Stanisławski i teatr polski, PIW, Warszawa 1965. Spotkania z Meyerholdem, PIW, Warszawa 1981. J. L. Styan, Współczesny dramat, Ossolineum, Wrocław 1995. M. Sugiera, Craig, Stanisławski i moskiewski “Hamlet”, “Dialog” 1993, nr 8. J. Szczublewski, Pierwsza Reduta Osterwy, Warszawa 1965. J. Szczublewski, Żywot Osterwy, Warszawa 1971 [i wyd. nast.]. H. Szletyński, Kształtowanie się nowoczesnej Sztuki aktorskiej w Polsce, Kraków 1981. S. Świontek, Modele aktorstwa XX wieku, w: Aktor w kulturze współczesnej, Warszawa 1999. A. Tairow, Notatki reżysera i proklamacje artysty, WAiF, Warszawa1964. J. Tyszka, Metamorfozy „systemu” Stanisłąwskiego, Poznań 1995. J. Tyszka, Między prawdą a doktryną. „System” Stanisławskiego w Polsce 1944-1956, Warszawa 2001. E. Wachtangow, Artykuły i notatki, WAiF, Warszawa 1966. Z. Wilski, Wielka tragiczka, Wyd. Lit., Kraków 1982. G. Ziółkowski, Teatr bezpośredni Petera Brooka, słowo/obraz/terytoria, Gdańsk 2000. “Sztuka aktorska XX wieku” [cykl art. z: Twentieth Century Actor Training, pod red. A. Hodge, London 2000], “Dialog” 2002 nr 1-2 - do 2003 nr 4. „Pamiętnik Teatralny” 2000 z. 1-4 oraz 2001 z. 1-2. „Notatnik Teatralny”nr 1, wiosna 1991 oraz 22-23/2000.„Teatr” 1991 nr 6 oraz 2000 nr 7-8.
ŻYCIE WYRAZÓW: ZMIANY ZNACZENIOWE W JĘZYKU
Wykorzystując podany zestaw zagadnień, omów ogólnie problem ewolucji znaczeniowej w systemie języka (część I pracy). Przedstaw następnie zmiany znaczeń wybranej pary leksemów, które wchodzą w relację synonimii lub antonimii (część II pracy). Przeanalizuj ewolucję semantyczną każdego wyrazu z osobna, ilustrując swoje obserwacje przykładami zaczerpniętymi ze słowników polszczyzny różnych epok. W jakim kierunku zmierza ewolucja każdego z wybranych leksemów; czy ich znaczenia rozwijają się niezależnie od siebie, czy też ewoluują w podobny sposób? Rozpatrz ewentualną zależność zmian znaczeniowych jednego z członów pary od zmian znaczeń członu drugiego. Wskaż czynniki, które mogły wpływać na rozwój znaczeń wyrazów i zachowanie ich w języku.
Problemy
Na czym polegają zmiany znaczeń jednostek leksykalnych? Kiedy można mówić, że proces przeobrażeń znaczeniowych leksemu został zakończony?
Jakie materiały są podstawą do prowadzenia badań nad zmianami znaczeń leksemów? Jakie typy tekstów lub opracowań są użyteczne w badaniach nad zmianami znaczeniowymi? Które z nich są ważne i trzeba je koniecznie uwzględniać, które zaś nie są szczególnie istotne lub wymagają dodatkowej analizy?
W jakim kierunku mogą zmierzać zmiany w strukturze znaczeniowej leksemu i zmiany poszczególnych znaczeń? Jaki efekt mogą przynosić? Rozpatrz, odwołując się do konkretnych przykładów, wybrane zjawiska, takie jak: a) przyrost znaczeń, b) zanik znaczeń, c) rozpad polisemów i wyłonienie się homonimów, d) zespolenie homonimów pod względem znaczeniowym w jednostkę polisemiczną, e) zmiana hierarchii znaczeń polisemu, f) rozszerzenie danego znaczenia, g) zawężenie danego znaczenia, h) zmiana łączliwości leksykalnej wyrazu, i) zmiana właściwości gramatycznych wyrazu spowodowana zmianami semantycznymi (np. zróżnicowanie końcówek fleksyjnych w zależności od znaczenia leksemu, wchodzenie wyrazu w inne niż dotychczas schematy składniowe), j) zmiany stylistyczno-ekspresywnego nacechowania wyrazu w określonych znaczeniach leksykalnych.
W jaki sposób przebiega rozbudowa struktury znaczeniowej leksemu? Podaj przykłady leksemów, które zyskały nowe znaczenia w ostatnim pięćdziesięcioleciu. Zastanów się, jakie mogą być powody pojawiania się nowych znaczeń.
Na czym polega swoista „atrofia” struktury znaczeń leksemu? Podaj przykłady leksemów, które straciły swoje dawne znaczenia. Zastanów się, jakie mogą być powody zanikania niektórych znaczeń.
Jakie mechanizmy są najczęściej wykorzystywane w procesach zmian semantycznych? Objaśnij, na czym polega metaforyzacja, metonimizacja, uogólnienie, przesunięcie substytucyjne, specjalizacja znaczeń, zmiany barwy emocjonalnej lub stylistycznej? Czemu takie zjawiska mogą służyć w komunikacji językowej? Z czego mogą wynikać?
Na czym polegają różnice i podobieństwa między relacjami synonimii i antonimii? Jakie wyróżnia się typy synonimów i typy antonimów? Jakie kryteria służą do ich rozróżniania? Rozpatrz kwestię możliwości określania jednego obiektu, zjawiska lub procesu za pomocą różnych leksemów. Zastanów się, dlaczego jeden obiekt, proces może być różnie nazywany.
Opracowania:
J. D. Apresjan, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, tłum. Z. Kozłowska, A. Markowski, wyd. 2. popr. i uzup., Wrocław 2000 (wyd. 1. Wrocław 1980).
D. Bartol-Jarosińska, Znaczenie wyrazu, [w:] Nauka o języku dla polonistów, red. S. Dubisz, wyd. 4., Warszawa 2002.
D. Buttler, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978.
D. Buttler, Zmiany słownikowe w polszczyźnie przełomu w. XIX i XX, cz. I. Ubytki leksykalne i sposoby tworzenia neologizmów, „Poradnik Językowy” 1972, z. 4.
D. Buttler, Zmiany słownikowe w polszczyźnie przełomu w. XIX i XX, cz. II. Budowa i znaczenie czasowników, „Poradnik Językowy” 1972, z. 5.
K. Długosz-Kurczabowa, O przyczynach i mechanizmach wychodzenia z użycia wyrazów i ich znaczeń (na materiale słownika T. Modrzejewskiego, „Wyrazy, które umierają” z 1936 r.), [w:] Studia nad słownictwem XIX wieku, t. 1., red. W. Kupiszewski, Warszawa 1992.
S. Dubisz, Słownictwo, [w:] Nauka o języku dla polonistów, red. tenże, wyd. 4., Warszawa 2002.
S. Dubisz, Rozwój zasobu leksykalnego polszczyzny, [w:] Nauka o języku dla polonistów, red. tenże, wyd. 4., Warszawa 2002.
R. Grzegorczykowa, O znaczeniach współczesnych i ewolucji semantycznej wyrazów gorszyć (się), zgorszyć (się) i zgorszenie, „Prace Filologiczne” 2000, t. XLV (45).
K. Handke, H. Popowska, I Galsterowa, Nie dajmy zginąć słowom. Rzecz o odchodzącym słownictwie, Warszawa 1996.
H. Jadacka, Neosemantyzacja w perspektywie polisemii i homonimii (przyczynek leksykologiczno-leksykograficzny), „Prace Filologiczne” 2001, t. XLV.
K. Kleszczowa, Gasnące słowa, „Prace Filologiczne” 2000, t. XLV (45).
A. Markowski, Antonimy przymiotnikowe we współczesnej polszczyźnie na tle innych typów przeciwstawień leksykalnych, Wrocław 1986.
E. Masłowska, Kształtowanie się wtórnych znaczeń wyrazów pod wpływem obowiązującego w danym społeczeństwie systemu wartości, [w:] Język a kultura, t. 2.: Zagadnienia leksykalne i aksjologiczne, red. J. Puzynina, J. Bartmiński, Wrocław 1991.
J. Tokarski, Polisemia wyrazów, jej niektóre aspekty i typy, Warszawa 1963.
R. Tokarski, Derywacja semantyczna jako jedno ze źródeł polisemii wyrazowej, [w:] Pojęcie derywacji w lingwistyce, red. J. Bartmiński, Lublin 1981.
B. Walczak, Rozwój zasobu leksykalnego polszczyzny w XX wieku, [w:] Polszczyzna XX wieku. Ewolucja i perspektywy rozwoju, red. S. Dubisz, S. Gajda, Warszawa 2001.
B. Walczak, Zarys dziejów języka polskiego, Wrocław 1999 (rozdziały dotyczące słownictwa poszczególnych okresów: Słownictwo doby staropolskiej, Słownictwo doby średniopolskiej, Słownictwo doby nowopolskiej).
B. Walczak, Zarys dziejów języka polskiego, Wrocław 1999 (rozdziały dotyczące słownictwa poszczególnych okresów: Słownictwo doby staropolskiej, Słownictwo doby średniopolskiej, Słownictwo doby nowopolskiej).
P. Żmigrodzki, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice 2003 (rozdziały w wyborze, w zależności od potrzeb).
Słowniki
A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1-2, Warszawa 2000 (hasła do litery P, tom 3. w opracowaniu).
A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, wyd. 7., Warszawa 1996.
K. Długosz-Kurczabowa, Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2003.
K. Holly, A. Żółtak, Słownik wyrazów zapomnianych czyli słownictwo naszych lektur, Warszawa 2001.
Inny słownik języka polskiego PWN, red. nacz. M. Bańko, t. 1-2, Warszawa 2000.
S. B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 1-6, Warszawa 1807-1814. Wyd. 2., Lwów 1854-1860.
Nowy słownik języka polskiego Trzaski, Everta i Michalskiego, red. T. Lehr-Spławiński, t. 1-2, Warszawa 1938-1939 (do hasła normalny).
Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. nauk. H. Zgółkowa, t. 1-(47), Poznań 1994-... (do hasła zaćwierkać, dalsze tomy w opracowaniu).
S. Reczek, Podręczny słownik dawnej polszczyzny, cz. 1, Staropolsko-nowopolska, cz. 2, Nowopolsko-staropolska, Wrocław 1968.
F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1-5, Kraków 1952-82 (do hasła łżywy).
Słownik języka polskiego, tzw. Słownik warszawski, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1-8, Warszawa 1900-1927.
Słownik języka polskiego, tzw. Słownik wileński, t. 1-2, Wilno 1861.
Słownik języka polskiego, red. nauk. M. Szymczak, t. 1-3, wyd. 1., Warszawa 1978-1981.
Słownik języka polskiego, red. nauk. M. Szymczak, t. 1-3, Warszawa 1996 (wyd. 1. z suplementem włączonym w tomy zasadnicze).
Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku. Zeszyt próbny, oprac. zespół pod kier. K. Siekierskiej, Kraków 1996.
Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, kom. red. M. Karpluk et al., t. 1., z. 1-(4), Kraków 1999-... (do hasła asper, dalsze tomy w opracowaniu).
Słownik języka polskiego PAN, red. nacz. W. Doroszewski, t. 1-11, Warszawa 1958-1969.
Słownik polszczyzny XVI wieku, red. nacz. M. Mayenowa, t. 1-(31), Wrocław 1966- ... (do hasła przemieść, dalsze tomy w opracowaniu).
Słownik staropolski, red. S. Urbańczyk, t. 1-11, Warszawa 1953-2000.
Słownik współczesnego języka polskiego, red. nauk. B. Dunaj, Warszawa 1996.
Uniwersalny słownik języka polskiego, red. nauk. S. Dubisz, t. 1-6, Warszawa 2003.