Wysłane przez operator w
Od początku XIX w. w kulturze europejskiej tempo zmian dyktowała technologia i przemysł. Rozwijający się dynamicznie transport kolejowy wymusił standaryzację czasu (wprowadzenie czasu umownego) i standaryzację przestrzeni. Pociąg i transport kolejowy stały się wkrótce metaforą nowoczesnego społeczeństwa: skomplikowanego układu, w którym poszczególne części funkcjonują w precyzyjnych powiązaniach. Połowa XIX w. to w Europie okres optymizmu. Kolej jest postrzegana jako gigantyczne spoiwo, które pozwoli uformować jedno doskonałe społeczeństwo. Podróż pociągiem jest doświadczeniem, które upewnia w wielkości i nieodwracalności dokonujących się przemian modernizacyjnych. W drugiej połowie XIX w. optymizm stopniowo gaśnie, a wiara w bezdyskusyjność postępu ulega zmąceniu. W końcu grudnia 1879 r. dochodzi w Wielkiej Brytanii do katastrofy kolejowej, w której giną wszyscy pasażerowie pociągu (i cała obsługa). Wielka kolejowa katastrofa staje się odtąd modelem nowoczesnego nieszczęścia, takiego, które powstaje wskutek drobnego błędu człowieka i takiego, gdzie zachodzi rażąca dysproporcja między niepozorną przyczyną a spektakularnym i bolesnym skutkiem. Literacki koniec XIX w. znaczy powieść Emila Zoli Bestia ludzka i wieloznaczny obraz pociągu, który wymyka się spod kontroli człowieka. Przeczucia pisarzy końca wieku XIX w. znalazły swój wyraz w największych katastrofach technologicznych: pierwszej i drugiej wojnie światowej. Holocaust i jego skala byłyby nie do pomyślenia bez sprawnie działających szlaków kolejowych Europy.
Omówienie symbolicznego wykorzystywania pociągu w literaturze XIX i XX w. łączyłoby się z następującymi zagadnieniami:
- kolej a tradycyjne szlaki komunikacyjne (szlak kolejowy jako dowód postępu cywilizacyjnego i jako gwałt na naturze; pociąg i uniezależnienie się od sił przyrody; kolektywna podróż kontrolowana i rozplanowana a indywidualne błąkanie się, błądzenie, „podróżowanie bez celu”; kolej jako okno na świat i jako narzędzie śmierci [samobójstwa]; utopie komunikacyjne: kolej podziemna [metro], koleje powietrzne, koleje dużych prędkości; przewidywalność podróży kolejowych a niespodzianka, pociąg-zabawka i pociągi śmierci);
- ambiwalencja przedziału kolejowego (bezpieczeństwo a wolność; izolacja i zagrożenie; przedział jako mikrospołeczność; oglądanie, przyglądanie się wzajemne i przyglądanie się sobie; rola ciemności i wymuszonej bliskości; czytanie w przedziale i światy osobne pasażerów; równość i nierówność [klasy]; kolej jako wehikuł marzeń);
- dworzec i styk tradycji z nowoczesnością (pożegnania i powitania w przestrzeni publicznej; podróżowanie i lęki; podróżowanie i oglądanie; tyrania czasu kolejowego; nuda poczekalni; rutyna kolejowa; dworzec – wizytówka miasta i wstydliwe zaplecze wielkomiejskości; stacje bez pasażerów; podróże kolejowe a procesy emancypacyjne i nowoczesne „wykorzenienie”);
- kolej w języku (kolejowa frazeologia: „ślepy tor”, „pełną parą”, „wykoleić się”, „wsiąść do pociągu byle jakiego”, „wysiąść na przystanku [niepodległość]”, „przejechać swoją stację”, „zdążyć przed ostatnim dzwonkiem”, „skierować [się] na boczny tor”, „być [czegoś] lokomotywą”, widać światło w tym tunelu” itp.).
Wybrana literatura podmiotowa:
Bałucki Michał, W wagonie. Humoreska [1896], w: tenże, Pisma wybrane, wybór i redakcja T. Drewnowski, J. Skórnicki, A. Żyga, przedmowa T. Drewnowski, t.9: Nowele i humoreski, Kraków 1956;
Broniewski Władysław, Parowóz [1946], w: tenże, Dla małych dzieci, Warszawa 1951 [lub inne wydanie];
Czechowicz Józef, Przed dworcem głównym w Warszawie [1936], w: tenże, Wybór poezji, opracowanie T. Kłak, wyd. 2 uzupełnione, Wrocław 1985 [lub inne wydanie];
Daniłowski Gustaw, Pociąg [1898], Warszawa 1926 [lub inne wydanie];
Dygat Stanisław, Dworzec w Monachium [1973], Warszawa 1978 [lub inne wydanie];
Dygat Stanisław, Podróż [1958], Warszawa 2003 [lub inne wydanie];
Grabiński Stefan, [cykl:] Demon ruchu [1919], w: tenże, Utwory wybrane, t. 1: Nowele, wybór, wstęp i komentarz A. Hutnikiewicz, Kraków 1980 [lub inne wydanie];
Konopnicka Maria, W błyskawicznym pociągu [1901], w: taż, Poezje, wydanie zupełne, krytyczne, opracował J. Czubek, t. 5, Warszawa 1916 [lub inne wydanie];
Konopnicka Maria, W wagonie [1894], w: taż, Poezje, wydanie zupełne, krytyczne, opracował J. Czubek, t. 5, Warszawa 1916 [lub inne wydanie];
Kosiakiewicz Wincenty, Trzecią klasą [1889], w: tenże, Widmo i inne opowiadania, wstępem poprzedziła M. Puchalska, Warszawa 1974;
Kraszewski Józef Ignacy, Roboty i prace. Sceny i charaktery współczesne [1875], Kraków 1969;
Nałkowska Zofia, Dno [1946], w: taż, Medaliony, Warszawa 1978 [lub inne wydanie];
Orzeszkowa Eliza, Ostatnia miłość [1868], Warszawa 1963 [lub inne wydanie];
Prus Bolesław, Michałko [1880], w: tenże, Pisma wybrane, wstęp M. Dąbrowska, t. 1: Nowele, Warszawa 1990 [lub inne wydanie];
Reymont Władysław Stanisław, Marzyciel. Szkic powieściowy [1909], w: tenże, Dzieła wybrane, wybór i redakcja H. Markiewicz i J. Skórnicki, wyd. 2 z przedmową L. Budreckiego, t. 2, Kraków 1957;
Reymont Władysław Stanisław, Pracy! [1891], w; tenże, Dzieła wybrane, wybór i redakcja H. Markiewicz i J. Skórnicki, wyd. 2 z przedmową L. Budreckiego, t. 1, Kraków 1957;
Sienkiewicz Henryk, Listy z podróży do Ameryki [1876], w: tenże, Dzieła, redakcja J. Krzyżanowski, t. 41, Warszawa 1950 [lub inne wydanie];
Tomasik Wojciech, Inna droga. Romantycy a kolej, Warszawa 2012 [tu: antologia tekstów o kolei z lat 1820–1870];
Tuwim Julian, Lokomotywa [1936], w zbiorze: Antologia poezji dziecięcej, wybrał i opracował J. Cieślikowski, komentarz uzupełniły i tekst przejrzały G. Frydrychowicz, P. Matuszewska, wyd. 2 rozszerzone, Wrocław 1981 [lub inne wydanie];
Tuwim Julian, Piotr Płaksin. Poemat sentymentalny [1915], w: tenże, Wiersze wybrane, opracował M. Głowiński, Wrocław 1986 [lub inne wydanie];
Ważyk Adam, Wagon [1963], w: tenże, Wiersze wybrane, Warszawa 1978 [lub inne wydanie];
Witkiewicz Stanisław Ignacy, Szalona lokomotywa. Sztuka bez tezy w dwóch aktach z epilogiem [1923], przełożył z francuskiego K. Puzyna, w; tenże, Dramaty, wyd. 2, rozszerzone i poprawione, opracowanie i wstęp K. Puzyna, t. 2, Warszawa 1972 [lub inne wydanie];
Wygodzki Stanisław, Lokomotywa [1947], w: tenże, Pamiętnik miłości, Warszawa 1948 [lub inne wydanie];
Wygodzki Stanisław, Lubię dworce kolejowe, Warszawa 1966;
Żeromski Stefan, „Tabu” [1896], w: tenże, Wybór opowiadań, opracował A. Hutnikiewicz, Wrocław 1971 [lub inne wydanie];
Żeromski Stefan, Oko za oko [1893], w: tenże, Wybór opowiadań, opracował A. Hutnikiewicz, Wrocław 1971 [lub inne wydanie];
Żeromski Stefan, Złe przeczucie [1891], w: tenże, Utwory wybrane, wstęp H. Markiewicz, t. 1, Warszawa 1958 [lub inne wydanie].
Wybrana literatura przedmiotowa:
Błoński Jan, „Szalona lokomotywa”, w: tenże, Witkacy. Sztukmistrz, filozof, estetyk, Kraków 2000;
Cieślikowski Jerzy, Najbardziej popularny wiersz Tuwima, w: tenże, Literatura osobna, wybór R. Waksmund, Warszawa 1985;
Gerould Daniel C., „Szalona lokomotywa”, w: tenże, Stanisław Ignacy Witkiewicz jako pisarz, przełożył I. Sieradzki, Warszawa 1981;
Hutnikiewicz Artur, Twórczość literacka Stefana Grabińskiego (1887 – 1936), Toruń 1959;
Kamionka-Straszakowa Janina, „Do ziemi naszej”. Podróże romantyków, Kraków 1988;
Kultura techniki. Studia i szkice, wybór i opracowanie E. Schütz, tłumaczenie I i S. Sellmer, Poznań 2001;
„Litteraria Copernicana” 2013 nr 1 (11) [numer monograficzny: Grabiński, pod redakcją A. Mianeckiego i T. Pudłockiego];
Nycz Ryszard, Literatura: litery lektura. O tekście, interpretacji, doświadczeniu rozumienia i doświadczeniu czytania. Z dodaniem studium przypadku „Wagonu” Adama Ważyka, w: tenże, Poetyka doświadczenia. Teoria – nowoczesność – literatura, Warszawa 2014;
Sławek Tadeusz, Demon Grabińskiego. Próba fenomenologii kolei żelaznej, w zbiorze: Z problemów literatury i kultury XX wieku, redakcja S. Zabierowski, Katowice 2000;
Sosnowski Jerzy, Czas żelaznych potworów, w zbiorze: Szybko i szybciej. Eseje o pośpiechu, redakcja D. Siwicka, M. Bieńczyk, A. Nawarecki, Warszawa 1996;
Stefanowska Zofia, Norwid – pisarz wieku kupieckiego i przemysłowego, w zbiorze: Literatura – komparatystyka – folklor. Księga poświęcona Julianowi Krzyżanowskiemu, Warszawa 1968;
Tomasik Wojciech, Ikona nowoczesności. Kolej w literaturze polskiej, Wrocław 2007 [wyd. 2, Toruń 2015];
Tomasik Wojciech, Inni romantycy, inny romantyzm, w: tenże, Inna droga. Romantycy a kolej, Warszawa 2012;
Tomasik Wojciech, Pociąg do nowoczesności. Szkice kolejowe, Warszawa 2014;
Tomasik Wojciech, Przepisywanie katastrofy, w zbiorze: Widnokręgi literatury, wielogłosy krytyki. Prace ofiarowane profesor Teresie Walas, Kraków 2015;
Utkowska Beata, Poza powieścią. Małe formy epickie Reymonta, Kraków 2004;
Żadziłko-Sztachelska Jolanta, Tajemnice stacji kolejowej, w zbiorze: Doświadczenie prowincji w literaturze polskiej II połowy XIX i XX wieku, pod redakcją E. Paczoskiej i R. Chodźki, Białystok 1993.