Wysłane przez operator w
I. Problemy do przemyślenia:
- Formy komunikacji językowej: dialog – monolog – polilog. Na czym polega językowa odrębność dialogu? Formy hybrydyczne: monolog zbliżony do dialogu i dialog zbliżony do monologu. Soliloquium.
- Rozmowa potoczna jako podstawowa forma komunikacji językowej.
- Przytaczanie i referowanie wypowiedzi. Mowa niezależna (oratio recta), mowa zależna (oratio obliqua), mowa pozornie zależna i mowa pozornie niezależna.
- Gatunki mowy realizowane w formie dialogu w różnych odmianach dyskursu (np. sprzeczka – język potoczny, dyskusja naukowa – dyskurs akademicki, wywiad lekarski – dyskurs medyczny, przesłuchanie – dyskurs sądowniczy, wywiad – publicystyka, spowiedź (według wzoru z modlitewnika) – dyskurs religijny, pytanie / egzaminowanie ucznia – dyskurs szkolny). W poszczególnych dziedzinach komunikacji (typów dyskursu) używane są obszerne zestawy różnych gatunków mowy.
- Dialog – forma mówiona czy występująca również w komunikacji pisemnej?
- Zasady kooperacji językowej (wg H.P. Grice’a).
- Etykieta językowa w różnych formach dialogu. Nawiązywanie i kończenie kontaktu. Sposoby zwracania się do partnera dialogu, wyrażania próśb, poleceń lub innych aktów mowy.
- Dialog w życiu społecznym – jego wartość. Naruszanie zasad prowadzenia dialogu (dialog pozorowany, zrywanie dialogu, obraźliwe traktowanie partnera/ów dialogu, manipulacja itp.).
- Jakie nowe formy przyjmuje dialog we współczesnej kulturze na skutek wynalezienia i upowszechnienia nowych mediów oraz pod wpływem zachodzących przemian społecznych i politycznych?
II. Zadania do wyboru – A, B lub C:
A. Omów różne postaci dialogu występujące we współczesnym życiu społecznym, zwracając uwagę na te dziedziny komunikacji mówionej (typy dyskursów), w których udział tego typu wypowiedzi jest znaczący, a dynamika ich przemian wydaje się największa. Zbierz materiał* ilustrujący różne postaci dialogów pojawiających się w jednej wybranej dziedzinie komunikacji ustnej. Scharakteryzuj te dialogi pod kątem stosowania różnych gatunków mowy oraz ze względu na widoczne w nich zabiegi etykiety językowej, a także na użycie różnych swoistych środków składniowych, leksykalnych bądź stylistycznych. Jakie naruszenia zasad etyki słowa mogą się pojawiać w dialogach występujących w analizowanej dziedzinie komunikacji?
* Materiał do analizy można zaczerpnąć z Narodowego Korpusu Języka Polskiego. Na stronie www.nkjp.pl mamy do wyboru dwie wyszukiwarki. Łatwiejsze wydaje się korzystanie z wyszukiwarki PELCRA. Część tekstów mówionych można znaleźć w zakładce „Mówione” tej wyszukiwarki (http://nkjp.uni.lodz.pl/spoken.jsp). Należy także pamiętać, że składową korpusu stanowią stenogramy obrad sejmowych. Informacja o pochodzeniu danego fragmentu tekstu, który pojawił się jako odpowiedź na zapytanie wpisane do okienka kwerendy, znajduje się z prawej strony wiersza tekstu (dokładny kontekst i jego lokalizacja pojawiają się po kliknięciu w znak ‘plus’ na zielonym tle).
Można także samodzielnie nagrać lub zanotować fragmenty wybranych rozmów. Należy przy tym pamiętać, żeby zapytać po takiej rozmowie jej (współ)uczestników o zgodę na wykorzystanie zapisu jako materiału badawczego.
Niezależnie od sposobu pozyskania danych trzeba je opatrzyć informacją o źródle.
B. Skoncentrowawszy się zwłaszcza na nowych formach komunikacji związanych z rozwojem techniki (np. pojawiających się w Internecie), omów typy gatunków pisemnych z wybranej dziedziny, które mają postać dialogu. Czym się one charakteryzują w porównaniu z dialogami (polilogami) mówionymi? Omów zabiegi etykiety językowej stosowane w tych tekstach; scharakteryzuj te komunikaty pod względem leksykalnym i składniowym oraz stylistycznym. Wskaż, jakie naruszenia zasad etyki słowa zdarzają się w analizowanej dziedzinie komunikacji?
C. Wybierz dwie polskie powieści współczesne z ostatniego ćwierćwiecza przedstawiające różne środowiska i zawierające obszerne partie dialogowe. Zaczerpnij z tych utworów materiał literacki ukazujący sposoby porozumiewania się ludzi w życiu codziennym w różnych sytuacjach. Jakie gatunki mowy znalazły odzwierciedlenie w wybranych powieściach? Zanalizuj formy zwracania się do siebie bohaterów, uwzględniając dzielące ich różnice (weź pod uwagę na przykład wiek rozmówców, ich płeć, zawód i pozycję społeczną). Omów zastosowane środki składniowe, leksykalne lub stylistyczne. Jak bohaterowie wybranych powieści nawiązują i kończą rozmowy? Jakie formy etykiety językowej znajdują odbicie w zebranym materiale? Jakie można w nim znaleźć naruszenia zasad etyki słowa? Omów podobieństwa i różnice obrazu komunikacji codziennej w obu wybranych utworach.
Opracowania (do wyboru)*:
* Dla ułatwienia dostępu do opracowań niektóre studia podane zostały w dwu lokalizacjach, przywołane też zostały prace przedstawiające poszczególne zagadnienia w sposób zbliżony do innych ujęć uwzględnionych na liście.
Akty i gatunki mowy, w serii: Współczesna polszczyzna. Wybór opracowań, t. 3, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, J. Szadura, Lublin 2004 (wybrane studia z rozdz. I, II, III i cały rozdz. IV).
M. Bachtin, Estetyka twórczości słownej, tłum. D. Ulicka, oprac. tekstu i wstęp E. Czaplejewicz, Warszawa 1986 (rozdz.: Problem gatunków mowy).
S. Bartmińska, Wzorce tekstów ustnych w perspektywie etnolingwistycznej, Lublin 2007. (wybrane rozdziały, zwłaszcza rozdz. II: Tekst ustny – między zdarzeniem komunikacyjnym a wytworem, s. 32-48).
J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Tekstologia, Warszawa 2009 (wybrane rozdziały, zwłaszcza rozdz. 3: Tekst a wewnętrzne zróżnicowanie języka - paragrafy poświęcone dialogowości i gatunkom mowy).
Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Kraków 1991 (lub wyd. nast.) – wybrane artykuły hasłowe, np. dotyczące mowy zależnej itp.
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, red. K. Polański, Wrocław 1993 (lub wyd. nast.) – wybrane artykuły hasłowe, np. dotyczące mowy zależnej itp.
S. Grabias, Język w zachowaniach społecznych, Lublin 1997.
H.P. Grice, Logika i konwersacja, tłum. J. Wajszczuk, „Przegląd Humanistyczny” 1977, nr 6.
J. Grzenia, Komunikacja językowa w Internecie, Warszawa 2007.
Język w mediach masowych, red. J. Bralczyk, K. Mosiołek-Kłosińska, Warszawa 2000 – artykuł: H. Satkiewicz, Językowe przejawy agresji w mediach (s. 28-33).
M. Marcjanik, Polska grzeczność językowa, Kielce 1997.
M. Marcjanik, Grzeczność w komunikacji językowej, Warszawa 2007.
J. Mayen, O stylistyce utworów mówionych, Wrocław 1972.
M.R. Mayenowa, Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, wyd. 3, Wrocław 2000 (rozdz. V: Struktura tekstu, cz. 3: Podstawowe struktury wypowiedzi a problem spójności, s. 254-261).
J. Mukařovský, Wśród znaków i struktur, Warszawa 1970 (studia: Monolog i dialog, Dwa studia o dialogu, O dialogu scenicznym).
K. Pisarkowa, Składnia rozmowy telefonicznej, Wrocław 1975.
K. Pisarkowa, O spójności tekstu mówionego, w: Tekst i język. Problemy semantyczne, red. M.R. Mayenowa, Wrocław 1974 (s. 41-71).
Z. Saloni, M. Świdziński, Składnia współczesnego języka polskiego, wyd. IV, Warszawa 1998 (s. 300-301).
Przewodnik po stylistyce polskiej, red. S. Gajda, Opole 1995 – artykuły: Z. Adamiszyn, Styl potoczny (s. 191, 193-195, 197); E. Dąbrowska, Styl artystyczny (s. 285).
Tekstologia, w serii: Współczesna polszczyzna. Wybór opracowań, t. 4, część pierwsza, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin 2004 (wybrane studia – zwłaszcza F. Daneša, V. Mathesiusa, M.R. Mayenowej i A. Wierzbickiej); t. 4, część druga, red. J. Bartmiński, S. Niebrzegowska-Bartmińska, Lublin 2004 (rozdz. IV: Pojęcie metatekstu. Operatory metatekstowe – zwłaszcza studia A. Wierzbickiej, K. Pisarkowej, K. Ożoga i J. Winiarskiej, rozdz. V: Mowa niezależna (przytoczenie), mowa zależna, mowa pozornie zależna).
J. Warchala, Dialog potoczny a tekst, Katowice 1991.
Warianty języka, w serii Współczesna polszczyzna. Wybór opracowań, t. 2, red. J. Bartmiński, J. Szadura, Lublin 2003 (wybrane studia z następujących części: część III – Odmiana ustna i pisana, część VI – Stylowe i funkcjonalne zróżnicowanie polszczyzny, część VII – Język prasy, radia, telewizji i Internetu).
A. Wierzbicka, Genry [gatunki] mowy, w: Tekst i zdanie, red. T. Dobrzyńska, E. Janus, Wrocław 1983 (s. 125-137).
Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Lublin 2001 – artykuły: J. Markowski, J. Puzynina, Kultura języka – zwłaszcza rozdz.: Właściwe użycie języka (s. 51-53); K. Ożóg, Ustna odmiana języka ogólnego (s. 91, 94-95); F. Nieckula, Język ustny a język pisany (s. 101-103, 108); D. Zdunkiewicz, Akty mowy (s. 269-280), M. Marcjanik, Etykieta językowa (zwłaszcza s. 283-284); T. Dobrzyńska, Tekst (s. 306-311).
U. Żydek-Bednarczuk, Struktura tekstu rozmowy potocznej, Katowice 1994.