Wysłane przez operator w
Przez długie wieki łacina była drugim (a czasem pierwszym) językiem polskich elit - językiem Kościoła i nauki, kontaktów międzynarodowych, polityki i dyplomacji, prawa i urzędów, podstawowym językiem edukacji na średnim i wyższym poziomie. Była językiem szlachty Rzeczypospolitej, wyróżniającym ją spośród innych stanów (latinitas), a łacińskie formuły językowe pochodzenia literackiego - zwroty, frazeologizmy, sentencje, powiedzenia i przysłowia - weszły na trwałe do polszczyzny literackiej, ogólnej, a nawet potocznej, oddziałując na wyobraźnię, sposób formułowania wypowiedzi, a także kształtując podstawowe kategorie myślenia. Była wreszcie językiem literatury pięknej, pozwalającym swobodnie korzystać z antycznych wzorców Wergiliusza, Horacego czy Owidiusza, ale także z dawnej literatury greckiej ‒ często za pośrednictwem autorów łacińskich, którzy na Grekach się wzorowali - oraz z Psalmów bądź innych poetyckich ksiąg Starego Testamentu, Ewangelii i pozostałych ksiąg Nowego Przymierza, od XVI wieku znanych coraz powszechniej w polskich przekładach, choć w praktyce kościelnej i edukacyjnej długo czytanych przede wszystkim w łacińskiej wersji św. Hieronima (Wulgata). Później, już od XVII wieku, wzorami do naśladowania stali się także twórcy neołacińscy, m.in. Jan Kochanowski, Sebastian Fabian Klonowic, Szymon Szymonowic, Maciej Kazimierz Sarbiewski, Stanisław Herakliusz Lubomirski czy - jeszcze później - poeci włoskiej Arkadii. Łacina pozwalała tworzyć utwory literackie o charakterze uniwersalnym, czytane i odbierane w całej Europie w języku powszechnie zrozumiałym. Kiedy w drugiej połowie XVIII wieku jej znajomość stopniowo zaczęła zanikać, ostatni poeci polsko-łacińscy przekładali najlepszą polską poezję XVI-XVIII wieku na język Horacego - przeświadczeni, że oto składają jej twórcom hołd, przenosząc ich wiersze do obszaru klasycznego universum, z którego Europa czerpie swoje najlepsze inspiracje.
Polska twórczość w tym języku rozpoczyna się we wczesnym średniowieczu od tekstów użytkowych, ale szybko pojawia się liryka religijna, później poezja okolicznościowa, dydaktyczna i historyczna, wreszcie wierszowane polemiki religijne. Poeci kolejnych wieków piszą po łacinie utwory religijne i panegiryczne, satyryczne i polityczne, epickie opisy wojen i historycznych batalii, ale tworzą też wiersze kameralne, nasycone wątkami autobiograficznymi, wspomnieniem miejsc i ludzi, doświadczeniami związanymi z tym, co lokalne i rodzime; tworzą poezję miłosną i filozoficzną, utwory osobiste i pełne liryzmu. Do połowy XVI wieku łacina pozostaje podstawowym środkiem ekspresji poetyckiej, nawet jeśli renesansowy humanizm, kontynuowany w wieku XVII, dokonał gruntownego przełomu właśnie w zakresie języka i wzorów estetycznych, a także odsłonił napięcie między wartościami pogańskiego świata starożytności, wpisanymi w system wzorców stylistyczno-estetycznych, a współczesną nowożytnym twórcom Christianitas. Także i później, w wieku XVII i nawet XVIII, w których podtrzymano humanistyczną odnowę łaciny, dla wielu pisarzy była ona najważniejszym sposobem opisu doświadczenia poety: powstają wiersze świadczące o pasji politycznego zaangażowania, wiersze skierowane do przyjaciół, utwory, których autorzy zwracają się do poetów i piszą o poetach, wiersze osobiste - o "domowych" miejscach i rzekach... Jeszcze w wieku XIX najbardziej znani pisarze tworzą niekiedy utwory w języku łacińskim (m.in. A. Mickiewicz).
Zastanów się: dlaczego polscy pisarze różnych epok pisali utwory poetyckie w języku łacińskim? Jakie tematy podejmowali? W jakich sytuacjach (szkolnych, społecznych, politycznych) sięgali po łacinę? Jak zmieniała się motywacja wyboru języka, tematy, gatunki? Czy obecność twórczości łacińskiej (zwłaszcza w początkowym okresie formowania się polskiej kultury) nie spowalniała rozwoju literackiej polszczyzny? Na ile była to twórczość poruszająca tematy uniwersalne, ogólnie ważne, a na ile - poezja osobista, związana z polskimi realiami (tj. realiami Rzeczypospolitej: dzisiejszej Litwy, Białorusi, Ukrainy i Polski) - wspomnieniami indywidualnymi, prywatnymi doświadczeniami pisarzy żyjących w określonych warunkach społecznych, kulturowych, geograficznych, politycznych? Jak łacińska twórczość wpisywała się w życie polskiej szlachty, uważającej się za potomków Sarmatów? Jak godzili antyczne (pogańskie) wzory z katolicką świadomością? Dlaczego cenili twórczość łacińską? I co cenili wyżej: twórczość łacińską czy polską? W jaki sposób twórczość w tym języku wpływała na znajomość literatury polskiej w innych krajach europejskich (Węgry, Austria, Włochy, Hiszpania). Na ile była to literatura atrakcyjna estetycznie i intelektualnie dla pisarzy pochodzących (przyjeżdżających) z Francji, Anglii, Holandii, Niemiec, Szwajcarii czy Włoch? Jak pisarze łacińscy przyjeżdżający do Rzeczypospolitej wpisali się w dzieje literatury polsko-łacińskiej (np. Filip Kallimach, Konrad Celtis, Piotr Roizjusz, Angelo Maria Durini)?
Wybierz jednego lub kilku poetów piszących po łacinie (ewentualnie utwór anonimowy) i zapoznaj się z ich twórczością (w dostępnych przekładach lub - jeśli to możliwe - w oryginale), a następnie spróbuj zestawić ze sobą poszczególne utwory, budując własną interpretację dostrzeganych zjawisk. Spróbuj porównać ze sobą np. wiersze na podobne tematy, wiersze o podobnych lub bardzo różnych doświadczeniach, sposób postrzegania realiów itp. Unikaj wypowiedzi będących powtórzeniem informacji już znanych - staraj się samodzielnie rozpoznać i pokazać wrażliwość, przedstawić postawy i przekonania poetów dawnej Rzeczypospolitej piszących w języku łacińskim.
Uwaga: jeśli znasz język łaciński, nawet w ograniczonym stopniu, pozwoli Ci to uzyskać znacznie lepsze efekty poznawcze. Możesz wówczas poszerzyć zakres proponowanych zagadnień - np. jeśli wybrany przez Ciebie poeta tworzył zarówno po polsku, jak i po łacinie, możesz porównać obie części jego dorobku pod kątem użycia form gatunkowych, układów i rytmów wiersza, podejmowanych tematów, nawiązań do twórczości innych autorów (antycznych lub polskich). Do napisania pracy na zaproponowany temat nie jest jednak konieczna znajomość łaciny.
Literatura przedmiotu jest duża - zapoznaj się z podstawowymi pracami przeglądowymi z działu pierwszego (opracowania ogólne), a następnie wybierz te rozprawy, które dotyczą wybranych przez Ciebie poetów lub poety (opracowania szczegółowe).
Szczególnie polecamy utwory łacińskie (w polskich przekładach lub w oryginale) następujących pisarzy: Pawła z Krosna, Mikołaja Hussowskiego, Andrzeja Krzyckiego, Jana Dantyszka, Jana z Wiślicy, Klemensa Janickiego (Janicjusza), Grzegorza z Sambora, Jana Kochanowskiego, Sebastiana Fabiana Klonowica, Szymona Szymonowica, Jana Rybińskiego, Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Alberta Inesa, Stanisława Konarskiego, Michała Koryckiego, Franciszka Dionizego Kniaźnina, Dominika Muśnickiego. Można też na zasadzie kontekstu uwzględnić pisarzy obcych, którzy długi czas mieszkali w Polsce i pisali utwory łacińskie związane z Rzeczpospolitą (np. Filipa Kallimacha, Konrada Celtisa, Piotra Roizjusza, Angelo Marię Duriniego).
Wiersze dostępne m.in. w wydaniach:
Antologia poezji łacińskiej w Polsce. Renesans, oprac. I. Lewandowski, Poznań 1996.
Antologia poezji polsko-łacińskiej 1470-1543, oprac. A. Jelicz, Szczecin 1985 (lub inne wydanie).
Dantyszek Jan, Księga Hymnów, wydał i wstępem opatrzył R. Gaszyniec, przeł. J.M. Harhala, Lwów 1934.
Dantyszek Jan, Pieśni, wybrała i przeł. A. Kamieńska, Olsztyn 1987.
Dantyszek Jan, Utwory poetyckie, przeł. J. Harhala, Lwów 1938.
Dialogus in Natali Domini. Dialog na Narodzenie Pana. Ecloga de Nativitate Domini. Ekloga na Narodzenie Pańskie, wyd. i przeł. J. Ziabicka, Warszawa 2000 ("Biblioteka Pisarzy Staropolskich", t. 21). [Publikacja dostępna w całości w formacie pdf na stronie ibl.waw.pl/pl/nauka-i-badania/publikacje/biblioteka-pisarzy-staropolskich].
Grzegorz z Sambora, Carmina selecta. Poezje wybrane, wydała i przełożyła E. Buszewicz, red. M. Mejor, Warszawa 2011 ("Humanizm polski. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej", seria "Inedita", t. 5).
Hussowski Mikołaj, Carmen de statura feritate ac venatione bisontis / Pieśń o żubrze, jego postaci, dzikości i o polowaniu na niego..., tłum. N. Arseniewa et alia, Supraśl 2007.
Hussowski Mikołaj, Carmina, wyd. J. Pelczar, Kraków 1894.
Hussowski Mikołaj, Poemat o żubrze, przeł. J. Kasprowicz, [w:] Tegoż, Dzieła, t. 20, Warszawa 1931 (lub wyd. nast.).
Janicjusz Klemens, Poezje wybrane, przeł. Z. Kubiak, Warszawa 1979.
Kallimach, Żywot Grzegorza z Sanoka, [w]: Callimachius Philippus, Vita et mores Gregorii Sanocei, ed., comment., illustravit, in linguam Polonam vertit I. Lichońska, Varsoviae 1963.
Kallimach Filip Buonaccorsi, Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka, arcybiskupa lwowskiego, oprac. T. Sinko, Lwów 1909.
Klonowic Sebastian Fabian, Roxolania. Roksolania, czyli ziemie Czerwonej Rusi, wydał i przeł. M. Mejor, Warszawa 1996. "Biblioteka Pisarzy Staropolskich", t. 6. [Publikacja dostępna w całości w formacie pdf na stronie ibl.waw.pl/pl/nauka-i-badania/publikacje/biblioteka-pisarzy-staropolskich].
Kniaźnin Francisci Dionysii, Carmina, ed. Ewa Jolanta Głe̜bicka, Wratislaviae 1994. "Bibliotheca Latina Medii et Recentioris Aevi", t. 25.
Kochanowski Jan, Carmina Latina / Poezja łacińska. Pars prior: Imago phototypica - Transcriptio / Część I: Fototypia - Transkrypcja. Edidit, praefatione et apparatu critico instruxit / Wydała i wstępem poprzedziła Z. Głombiowska, Gdańsk 2008.
Kochanowski Jan, Carmina Latina. Poezja łacińska. Pars altera Index verborum et formarum Część II Indeks wyrazów i form. Fecit Zofia Głombiowska Stephania Głombiowska adiuvante. Opracowała Zofia Głombiowska przy współudziale Stefanii Głombiowskiej, Gdańsk 2008; przekłady dostępne w portalu http://zbiory.bj.uj.edu.pl/neolatina/; teksty łacińskie z tłumaczeniami także [w:] Kochanowski Jan, Dzieła wszystkie, t. 3, Warszawa 1884.
Kochanowski Jan, Dryas Zamchana polonice et latine. Pan Zamchanus latine et polonice, oprac. A. Gorzkowski, Pan Zamchanus w przekładzie E. Buszewiczowej, Kraków 2002.
Kochanowski Jan, Z łacińska śpiewa Słowian Muza. Elegie, foricenia, liryki w przekładzie L. Staffa, Warszawa 1986.
Konarski Stanisław, Opera poetica. Utwory poetyckie, wyd. J. Wójcicki przy współpracy A. Masłowskiej-Nowak, Warszawa 2013. "Biblioteka Pisarzy Polskiego Oświecenia", t. 12.
Kowalewicz Henryk, Średniowieczne wiersze polsko-łacińskie oraz "Koronka" brata Seweryna, wstęp i dobór tekstów W. Wydra, Poznań 2010 (seria: "Klasycy Nauki Poznańskiej" 47).
Kubiak Zygmunt, Medytacje Janicjusza, Warszawa 1993.
Liman Kazimierz, Antologia poezji łacińskiej w Polsce. Średniowiecze, Poznań 2004.
Lubomirski Stanisław Herakliusz, Adverbia moralia, w: tenże, Poezje zebrane, oprac. A. Karpiński. Adverbia moralia, oprac. M. Mejor, t. 1, Warszawa 1995.
Muza łacińska. Antologia poezji wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej, oprac. M. Starowieyski, Wrocław 2007.
Najstarsza poezja polsko-łacińska (do połowy XVI wieku), oprac. M. Plezia, Wrocław 1952. "Biblioteka Narodowa" seria I, nr 141 (lub inne wydanie).
Poezyje Franciszka Dyjonizego Kniaźnina ręką własną pisane, t. 1-2. Druk pomocniczy do zdjęć cyfrowych rękopisu Fundacji Książąt Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie, Kraków 2006.
Poniński Antoni, Sarmatides seu Satyrae. Sarmatydy albo Satyry, Kraków 2005.
Rybiński Jan, Księga elegii podróżnych, tłum. E. Buszewicz, oprac. E. Buszewicz i W. Ryczek, Warszawa 2015 (Biblioteka Dawnej Literatury Popularnej i Okolicznościowej, t. 19).
Sarbiewski Maciej Kazimierz, Epigrammatum liber. Księga epigramatów, oprac. i przeł. M. Piskała i D. Sutkowska, Warszawa 2003 ("Biblioteka Pisarzy Staropolskich", t. 26). [Publikacja dostępna w całości w formacie pdf na stronie ibl.waw.pl/pl/nauka-i-badania/publikacje/biblioteka-pisarzy-staropolskich].
Sarbiewski Maciej Kazimierz, Liryki oraz Droga rzymska i fragment Lechiady, oprac. M. Korolko przy współudziale J. Okonia, przeł. T. Karyłowski, Warszawa 1980.
Sarbiewski Maciej Kazimierz, Peregrinatio terrestris. Carmina selecta. Ziemskie pielgrzymowanie. Wiersze wybrane, tłum. E. Buszewicz, Kraków 2003.
Szymonowic Szymon, Flagellum livoris. Bicz na zawiść. Tekst łacińsko-polski, tłum. z jęz. łac. i oprac. E. Kolbus, Lublin 2004.
Średniowieczna poezja łacińska w Polsce, oprac. M. Włodarski, Wrocław 2007 ("Biblioteka Narodowa", seria I, nr 310).
Zimorowic Józef Bartłomiej, Iesus, Maria, Ioseph trisagii et trismegisti humanae Protopatroni natali Dei Hominis MDCXL hymnis XXVII celebrati / Jezus, Maria, Józef po trzykroć święci i po trzykroć wielcy, pierwsi Patroni zbawienia ludzkiego, w roku od narodzenia Boga-Człowieka 1640 w XXVII hymnach uczczeni, oprac. T. Lawenda przy współudziale R. Sawy, przekład R. Sawa, Lublin 2013 ("Lubelska Biblioteka Staropolska" 11).
Opracowania ogólne:
Auerbach Erich, Język literacki i jego odbiorcy w późnym antyku łacińskim i średniowieczu, tłum. R. Urbański, Kraków 2006.
Axer Jerzy, "Latinitas" jako składnik polskiej tożsamości kulturowej, w: Tradycje antyczne w kulturze europejskiej - perspektywa polska, Warszawa 1995. "Eseje i studia", t. 1.
Axer Jerzy, "Latinitas" w historii i pamięci historycznej Europy Środkowo-Wschodniej. Paradoksy ciągłości i nieciągłości, w: Symbioza kultur słowiańskich i niesłowiańskich w Europie Środkowej, pod red. M. Bobrownickiej, Kraków 1996.
Budzyński Jan, Horacjanizm w liryce polsko-łacińskiej renesansu i baroku, Wrocław 1985.
Curtius Ernst Robert, Literatura europejska i łacińskie średniowiecze, tłum. A. Borowski, Kraków 1997 (lub wyd. nast.)
Cytowska Maria, Poezja nowołacińska, hasło w: Słownik literatury staropolskiej (Średniowiecze - Renesans - Barok), pod red. T. Michałowskiej, przy udziale B. Otwinowskiej i E. Sarnowskiej-Temeriusz), Wrocław 1990 [tu także bibliografia].
Domański Juliusz, Philologica, litteraria, humaniora. Studia i szkice z dziejów recepcji dziedzictwa antycznego, Warszawa 2009.
Głębicka Ewa J., Poezja neołacińska, hasło w: Słownik literatury polskiego Oświecenia, pod red. T. Kostkiewiczowej, Wrocław 1991 [tu także bibliografia].
Humanizm: idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej. Syntezy, pod redakcją A. Nowickiej-Jeżowej:
t. 1: Humanitas. Projekty antropologii humanistycznej, pod red. A. Nowickiej-Jeżowej, cz. 1 Warszawa 2009-2010; cz. 2, Warszawa 2010.
t. 6: Klasycyzm. Estetyka – doktryna literacka – antropologia, pod red. K. Meller, Warszawa 2009;
Łacina jako język elit, pod red. J. Axera, Warszawa 2004.
Łacińska poezja w dawnej Polsce, pod red. T. Michałowskiej, Warszawa 1995.
Mikołajczak Aleksander Wojciech, Łacina w kulturze polskiej, Wrocław 1998.
Zabłocki Stefan, Literatura nowołacińska. Średniowiecze – Renesans – Barok, red. P. Urbański, Warszawa 2010.
Opracowania szczegółowe:
Barszcz Leszek, Andrzej Krzycki – poeta, dyplomata, prymas, Gniezno 2005.
Borysowska Agnieszka, Jezuicki „vates Marianus”. Konterfekt osobowy i literacki Alberta Inesa (1619-1658), Warszawa 2010.
Buszewicz Elwira, Sarmacki Horacy i jego liryka. Imitacja – gatunek – styl. Rzecz o poezji Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Kraków 2006.
Dobrym towarzyszom gwoli. Studia o "Foriceniach" i "Fraszkach" Jana Kochanowskiego, pod. red R. Krzywego i R. Rusnaka, Warszawa 2014 (Studia o Literaturze Dawnej, t. 4);
Filozofia i myśl społeczna XIII–XV wieku, oprac. J. Domański, słowo wstępne W. Tatarkiewicz, Warszawa 1978.
Głębicka Ewa J., Łacińska poezja Franciszka Dionizego Kniaźnina, Wrocław 1993. "Studia z okresu Oświecenia", t. XXIV.
Głębicka Ewa J., Szymon Szymonowic - poeta latinus, Warszawa 2001 (Studia Staropolskie. Series Nova, t. 2).
Głombiowska Zofia, Łacińska i polska muza Jana Kochanowskiego, Warszawa 1988.
Głombiowska Zofia, Elegie łacińskie Jana Kochanowskiego. Dwie wersje, Warszawa 1981.
Gorzkowski Albert, "Bene atque ornate". Twórczość łacińska Jana Kochanowskiego w świetle kultury retorycznej, Kraków 2004.
Lewandowski Ignacy, Polonia Latina. Szkice o literaturze łacińskiej w dawnej Polsce, Gniezno 2007.
Łukaszewicz-Chantry Maria, Trzy nieba. Przestrzeń sakralna w liryce Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Wrocław 2002.
Maciej Kazimierz Sarbiewski i jego epoka. Próba syntezy, pod red. J. Z. Lichańskiego, Pułtusk 2006.
Malinowska Jolanta, Twórczość poetycka Piotra Roizjusza 1506-1571. Studium historycznoliterackie, Lublin 2001.
Michałowska Teresa, Literatura polskiego średniowiecza wobec poetyki europejskiej ("Ornatus difficilis"), Warszawa 2008.
Michałowska Teresa, Literatura polskiego średniowiecza. Leksykon, Warszawa 2011.
Milewska-Waźbińska Barbara, Ars epitaphica. Z problematyki łacińskojęzycznych wierszy nagrobnych, Warszawa 2006.
Minissi Nullo, Europejski Czarnolas. Poezja łacińska Jana Kochanowskiego. La poesia latina di Jan Kochanowski, tłum. M. Bilińska, Kraków 2007.
Nowaszczuk Jarosław, Wierszowane epitafia łacińskie w Polsce epoki renesansu. Kompozycja. Antologia utworów, Szczecin 2009.
Pelc Janusz, Jan Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej, Warszawa 1980 i wyd. nast.
Piskała Magdalena, Boże miłości i wstydliwe dowcipy. Studia nad epigramatyczną twórczością Macieja Kazimierza Sarbiewskiego i Alberta Inesa, Warszawa 2009 (Studia Staropolskie. Series Nova, t. 23).
Stawecka Krystyna, Religijna poezja łacińska XVI wieku w Polsce, Lublin 1964.
Studia Neolatina. Rozprawy i szkice dedykowane Marii Cytowskiej, pod red. M. Mejora i B. Milewskiej-Waźbińskiej, Warszawa 2003.
Urbański Piotr, Natura i łaska w poezji polskiego baroku. Okres potrydencki. Studia o tekstach, Kilece 1996. Rozdział IV. Macieja Kazimierza Sarbiewskiego tęsknota do "ojczyzny niebieskiej". Praca dostępna w całości w wolnym dostępie online w serwisie www.otworzksiazke.pl.
Urbański Piotr, Theologia fabulosa. Commentationes Sarbevianae, Szczecin 2000. Praca dostępna w calości w wolnym dostępie online w serwisie www.otowrzksiazke.pl.
Weintraub Wiktor, Rzecz czarnoleska, Kraków 1977 [szczególnie rozprawa Polski i łaciński Kochanowski - dwa oblicza poety].
Wilczek Piotr, Polonice et Latine. Studia o literaturze staropolskiej, Katowice 2007.
Wojtowicz Witold, Szkice o poezji obscenicznej i satyrycznej Andrzeja Krzyckiego, Szczecin 2002.
Zabłocki Stefan, Od starożytności do neohellenizmu. Studia i szkice, pod red. P. Urbańskiego i T. Sapoty, Katowice 2008.
Zabłocki Stefan, Polsko-łacińskie epicedium renesansowe na tle europejskim, Wrocław 1968.
Zaborowska-Musiał Justyna, Epigramy Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Pułtusk - Warszawa 2006.
Zawadzki Robert, Łacińskie poezje Marcina Kromera, Częstochowa 2007.
Polecamy również strony internetowe:
staropolska.pl
Biblioteka literatury staropolskiej: http://literat.ug.edu.pl/
Biblioteka literatury staropolskiej i nowołacińskiej: http://zbiory.bj.uj.edu.pl/neolatina/
Biblioteka Pisarzy Staropolskich IBL PAN:
ibl.waw.pl/pl/nauka-i-badania/publikacje/biblioteka-pisarzy-staropolskich
Biblioteka Pisarzy Polskiego Oświecenia IBL PAN:
ibl.waw.pl/pl/nauka-i-badania/publikacje/biblioteka-pisarzy-polskiego-oswiecenia
Współczesna anglojęzyczna recepcja poezji M.K. Sarbiewskiego por.:
https://uw.academia.edu/KrzysztofFordonski/Maciej-Kazimierz-Sarbiewski.