Wysłane przez operator w
W zawodach polonistycznych uczestnicy trzykrotnie przygotowują prace pisemne – po jednej na każdym etapie. Pierwszą przygotowują w domu w ramach zawodów szkolnych, dwie kolejne piszą podczas zawodów II i III stopnia (okręgowych i ogólnopolskich). Sformułowanie dłuższej wypowiedzi pisemnej należy do najwyżej punktowanych umiejętności i trudno sobie wyobrazić uczestnika, który przechodzi do kolejnego etapu, mimo że nie umie opracować klasycznej rozprawki lub interpretacji. Ta umiejętność, niegdyś powszechna wśród uczniów i absolwentów średnich szkół ogólnokształcących, jest dziś coraz rzadziej spotykana, dlatego pozwalamy sobie na sformułowanie kilku ogólnych uwag, które – mamy nadzieję – pomogą w przygotowaniu do sprawdzianów Olimpiady Literatury i Języka Polskiego.
Zasadniczo od uczestnika piszącego rozprawkę czy interpretację oczekuje się bardzo podobnych umiejętności, a wypracowanie powinno cechować się tymi samymi lub bardzo podobnymi walorami na każdym etapie. Jurorzy oczekują przede wszystkim wypowiedzi spójnej, całościowej i dojrzałej, samodzielnej myślowo, dobrze skomponowanej (wstęp, rozwinięcie i zakończenie, tak ważne szczególnie w przypadku rozprawki), podporządkowanej wybranemu tematowi, a zarazem rozwijającej go w niebanalny sposób – wypowiedzi, w której cytaty i przywołania utworów literackich wplecione są w tok wywodów, służąc budowaniu całościowego sensu. Praca pisemna powinna charakteryzować się: rzeczowością, ścisłym związkiem z tematem, logiką budowy, problemowym ujmowaniem wskazanych zagadnień, samodzielnością w formułowaniu tez i sądów, poprawnością językową.
Jak realizować te oczekiwania w szkolnej czy konkursowej praktyce? Praca musi być napisana „na temat”. A zatem wszelkie działania uczestnika przy przygotowaniu rozprawki powinny zaczynać się od uważnej analizy tematu: piszący musi się zastanowić, jak rozumie wybrany przez siebie temat, jaka kwestia jest do rozstrzygnięcia, czy temat sugeruje coś, z czym uczeń się zgadza, czy też budzi on jego wątpliwości. Niektóre tematy mają charakter opisowy, inne (znacznie częściej!) – problemowy. Warto zwrócić uwagę, że każdy z nich nasuwać będzie inne pytania, domagać się innych odpowiedzi i uczeń przed rozpoczęciem pisania powinien je sobie przemyśleć i uporządkować. Wyliczenie odpowiednich utworów i omówienie ich to za mało. Trzeba się zastanowić, w jakim celu uczestnik zamierza przywołać literackie przykłady, co wnoszą do toku rozumowania, jakie argumenty przynosi każdy z nich, czy pozwalają one poszerzyć rozumienie problemu, czy też nie. Innymi słowy: sfunkcjonalizowanie odpowiednich fragmentów wypowiedzi to jedna z ważniejszych cech dobrze napisanej rozprawki.
Praca nie musi być długa – znacznie ważniejsze są jej walory narracyjne i kompozycyjne; może mieć nawet charakter eseju, należy wówczas zachować równowagę między skojarzeniowym tokiem narracji eseistycznej a poznawczą i zracjonalizowaną zasadą budowania wypowiedzi oraz uporządkowanym tokiem wywodu, co stanowi pożądaną cechę gatunkową rozprawki.
Interpretacja jest sztuką rozumienia − wydobycia z utworu tych wszystkich jego znaczeń, które rzeczywiście pozwalają się odnaleźć, których obecność w tekście nie budzi wątpliwości. Gdy zrozumienie utworu wymaga przeprowadzenia analizy (np. wersyfikacyjnej) − staje się ona niezbędną częścią postępowania interpretacyjnego, umożliwiając rozpoznanie i ocenę roli poszczególnych poziomów organizacji tekstu. Jeśli jednak taka analiza nie prowadzi do pogłębionego rozumienia utworu, nie odgrywa większej roli w zrozumieniu wiersza – wówczas staje się zbędna, a w każdym razie niekonieczna. To sam tekst literacki wyznacza granice możliwej interpretacji i konieczność wyboru określonych działań analitycznych.
Charakter zadań na II i III etapie jest nieco odmienny, choć za każdym razem wymagane umiejętności interpretacyjne są te same. Na II etapie od ucznia oczekuje się „interpretacji ukierunkowanej” – jurorzy przygotowują więc konkretny utwór literacki (dawny lub współczesny), formułując jednocześnie określone zadanie. Uczestnik musi więc zinterpretować wiersz, łącząc go np. z tradycją pieśniową lub elegijną, z konwencją gatunkową lub z określonym wątkiem, motywem czy problemem. Jest oczywiste, że im lepsza znajomość literatury polskiej i obcej, tym większe możliwości odnalezienia stosownych kontekstów. Dla napisania interpretacji czy rozprawki na każdym etapie systematyczna lektura najwybitniejszych utworów literackich jest więc sprawą absolutnie kluczową.
W zawodach ogólnopolskich uczestnikom proponuje się interpretację porównawczą: dwóch wierszy, fragmentu prozy i wiersza lub dwóch niewielkich utworów prozą. Zadaniem uczestnika jest interpretacja obu utworów ustawionych w takiej konfiguracji, która pozwala wydobyć z obu to, co wspólne i co zarazem wyraziście odmienne oraz co ważne w obu utworach. Kompozycja wypowiedzi jest dowolna i nie ma tu najlepszej recepty na sukces: świetny efekt może przynieść zarówno kolejno przeprowadzona interpretacja jednego, potem drugiego utworu, a następnie połączenie obu analiz w jednym nurcie rozważań, scalającym dotychczasowe rozważania i zamykającym całość, jak i wyważona, równoległa interpretacja obu wierszy (prozy), wskazująca niemal od razu najważniejsze ich znaczenia − a nawet różne kombinacje obu tych sposobów interpretowania zestawionych utworów. Najczęściej jednak najlepsze prace pisane są w ten drugi sposób − niemal od początku łączący oba utwory w toku postępowania interpretacyjnego.
Warto też pamiętać, że kompetencje wymagane od autora interpretacji i rozprawki są i odmienne, i zarazem dość podobne. Odmienne, ponieważ rozprawka jest wypowiedzią problemową i dominują w niej rozważania o charakterze porządkującym. Jest niczym zadanie, wymagające opisu, zebrania dowodów (argumentacji) na prawdziwość sądów o literackiej rzeczywistości, sformułowanych w pracy, a następnie wskazanie prawidłowego rozwiązania. Interpretacja zaś wymaga starannego skomponowania całości wypowiedzi i choć na pozór analizowany utwór podsuwa autorowi kolejne kwestie do omówienia, to jednak pominięcie problemu kompozycji własnej pracy niekorzystnie odbija się później na jej ostatecznej zawartości, a w konsekwencji także na ocenie olimpijskiego wypracowania.
Nie bez znaczenia jest także język pracy pisemnej. I tutaj dowolność na pozór jest duża, choć z oczywistych względów uczestnicy powinni unikać kolokwializmów, uproszczeń, dbać o naturalność wypowiedzi utrzymanej w poprawnej, literackiej polszczyźnie. Znajomość specjalistycznej terminologii literaturoznawczej (a także terminologii innych, pokrewnych nauk humanistycznych) bardzo ułatwia nazywanie i opis omawianych w pracy zjawisk, ale nadmierne przesycenie wypowiedzi naukowym żargonem nie jest atutem pracy pisemnej. Umiejętność znalezienia właściwych relacji między klarownością i przejrzystością wypowiedzi a koniecznym wykorzystaniem fachowej terminologii jest w Olimpiadzie Polonistycznej zawsze wysoko oceniana. Warto też pamiętać, że w wypowiedziach literaturoznawczych język rozprawy jest także narzędziem poznawania dzieła, trzeba więc zwrócić uwagę na pewną adekwatność opisywanego utworu i języka jego opisu.
I na koniec uwaga ważna, choć na pozór banalna − w pracach pisanych ręcznie (na II i III etapie zawodów) jurorzy oczekują pisma czytelnego, pozostawienia marginesów i interlinii pozwalających na wpisywanie uwag, zaznaczanie błędów lub wskazywanie osiągnięć uczestnika. Mozolne odcyfrowywanie nieczytelnego pisma bardzo utrudnia poprawną i sprawiedliwą ocenę – a ta jest przecież fundamentalną zasadą polonistycznych zmagań.
Wszystkie tematy z trzech kolejnych etapów OLiJP dostępne są na stronie OLiJP w zakładce Niezbędnik Olimpijczyka i Nauczyciela / Archiwa. Prace wyróżnione w konkursie o Nagrodę im. prof. Aliny Brodzkiej-Wald za najlepszą rozprawkę przygotowaną na III etapie Olimpiady dostępne są w całości w zakładce Niezbędnik Olimpijczyka i Nauczyciela / Nagrodzone prace (oczywiście, jeśli ich autorzy wyrazili na to zgodę i udostępnili swoje prace).