Wysłane przez kg_sekretarz w
Leopold Tyrmand – pisarz szczególny. Między literaturą „wysoką” a popularną; między tematyką „wysoką” (opór przeciw totalitaryzmowi, zachowanie godności ludzkiej wobec opresji) a niską (plebejska Warszawa, wątki erotyczne i kryminalne, poetyka powieści łotrzykowskiej i powieści tajemnic); postrzegany jako skandalista i moralista jednocześnie. Stosunkowo niewielkie liczebnie dzieło Tyrmanda może także służyć jako pars pro toto tekstu urbanistycznego i wielkomiejskiego (zwłaszcza w literaturze polskiej po 1945 roku), lokującej bohatera jako część organizmu wielkomiejskiego i zarazem traktującej miasto niczym jednego z bohaterów utworu. Tego rodzaju teksty cechuje także częste korzystanie z form i klisz literatury popularnej, przeplatanie poetyki literatury „wysokiej” z formami popularnymi (gawęda, obrazek, powieść przygodowa, powieść łotrzykowska, powieść tajemnic). W wypadku Tyrmanda centralny charakter, także ze względu na pokrewieństwa z tekstami innych autorów, zajmują dwa dzieła. Jednym jest Zły, jako wywyższenie powieści popularnej, zwłaszcza sensacyjnej, i uczynienie jej równocześnie wizerunkiem wielkiego miasta, kluczowym w ogóle dla literackiego wizerunku Warszawy w literaturze powojennej. Drugim – Dziennik 1954, rozpoczynający serię fabularyzowanych wspomnień/dzienników pisarzy wykorzystujących formy literatury popularnej, a także będących jednocześnie portretem pokoleniowym i portretem Warszawy (Hłasko, Konwicki, Osiecka, Głowacki, Stasiuk). Oba te teksty (i pozostałe dzieła Tyrmanda) mogą zostać zestawione z innymi dziełami literackimi swojego czasu (oraz nieco wcześniejszymi i późniejszymi). Tego rodzaju zestawienia mogą posłużyć do ukazania następujących problemów:
– czy istnieje coś takiego, jak „tekst warszawski”? Jakie mogą być jego cechy?
– figura flaneura w polskiej literaturze powojennej;
– „tekst miejski” między literaturą „wysoką” i popularną (Tyrmand, Konwicki, Hłasko, Nowakowski);
– twórczość Tyrmanda i warszawski „tekst miejski” XX wieku (tu m.in. Wiech, Zambrzycki, Stempowski, Konwicki, Grzesiuk);
– fabularyzowany dziennik/pamiętnik jako wizerunek artysty i jego pokolenia na tle miasta (Tyrmand, Hłasko, Konwicki, Osiecka, Głowacki, Stasiuk);
– „lud warszawski” jako bohater i narrator (Tyrmand, Wiech, Grzesiuk, Nowakowski);
– Zły i Filip wśród innych stylizacji na powieść tajemnic i powieść łotrzykowską (Konwicki, Nowakowski, Hen, Hłasko, Gombrowicz);
– teksty Tyrmanda jako model zachowania godności wobec totalitaryzmu na tle innych tekstów literackich o podobnej tematyce i formie (m.in. Grzesiuk, Konwicki, Nowakowski, Zambrzycki);
– wpływ prasy na stylistykę „tekstu miejskiego” w nowoczesnej literaturze polskiej (międzywojenna „prasa czerwona” – tu Wiech, Zambrzycki, Gombrowicz; powojenne środowisko „Przekroju”).
Dobór zagadnień i przykładów jest kwestią indywidualnego wyboru. Nieodzowne jest jednak umieszczenie w centrum rozważań osoby i twórczości Leopolda Tyrmanda i zestawienie jego twórczości z dziełem co najmniej jednego jeszcze autora.
Proponujemy wybór przede wszystkim spośród poniższych propozycji:
Teksty literackie:
Leopold Tyrmand, Dziennik 1954
Leopold Tyrmand, Dziennik 1954. Wersja oryginalna
Leopold Tyrmand, Filip
Leopold Tyrmand, Zły
Leopold Tyrmand, Życie towarzyskie i uczuciowe (?)
J. Głowacki, Z głowy
S. Grzesiuk, Boso, ale w ostrogach
W. Gombrowicz, Opętani
J. Hen, Toast
M. Hłasko, Nawrócony w Jaffie. Drugie zabicie psa
M. Hłasko, Piękni dwudziestoletni
T. Konwicki, Kalendarz i klepsydra lub Nowy Świat i okolice
T. Konwicki, Wniebowstąpienie
M. Nowakowski, Książę nocy
M. Nowakowski, Powidoki
M. Nowakowski, Ten stary złodziej. Benek kwiaciarz
A. Osiecka, Szpetni czterdziestoletni
A. Stasiuk, Jak zostałem pisarzem
J. Stempowski, Wronia i Sienna, w: Eseje dla Kassandry
S. Wiechecki (Wiech), Cafe pod Minogą
S. Wiechecki (Wiech), Jesień na Kercelaku, oprac. R. Stiller, Kraków 2015.
W. Zambrzycki, Kwatera bożych pomyleńców
[Ew.: S. Piasecki, Kochanek wielkiej niedźwiedzicy, Urke Nachalnik, Życiorys własny przestępcy]
Literatura przedmiotu:
M. Adamiec, „Zły” Leopolda Tyrmanda, czyli „koniec tajemnicy Warszawy”, w: Cień wielkiej tajemnicy, Gdańsk 1995.
J. Bachórz, Polska powieść tajemnic. Szkic stuletniej kariery, w: Romantyzm i romanse, Gdańsk 2005.
Ceglane ciało, gorący oddech. Warszawa Leopolda Tyrmanda, red. A. Karpowicz et al., Warszawa 2015.
M. Czermińska, Autobiograficzny trójkąt: świadectwo, wyznanie i wyzwanie, Kraków 2000.
H. Dasko, Wstęp, w: Leopold Tyrmand, Dziennik 1954. Wersja oryginalna, Warszawa 1999.
W. Forajter, „Zły” Leopolda Tyrmanda jako literatura środka, Kraków 2007.
I. Iwasiów, Opowieść i milczenie. O prozie Leopolda Tyrmanda, Szczecin 2000.
J. Jaworska, Cywilizacja „Przekroju”. Misja obyczajowa w piśmie ilustrowanym, Warszawa 2008.
P. Kaniecki, Wniebowstąpienia Konwickiego, Warszawa 2013.
T. Konwicki, Portret mężczyzny w czerwonych skarpetkach, w: Zorze wieczorne, Warszawa 1991.
A.Z. Makowiecki, Warszawskie kawiarnie literackie, Warszawa 2013.
K. Niciński, Długi cień Prusa nad Warszawą: Wiech, Zambrzycki, Tyrmand, w: Realiści, realizm, realność. W stulecie śmierci Bolesława Prusa, red. E. Paczoska et al., Warszawa 2013.
K. Niciński, Dwie wersje „Dziennika 1954” Leopolda Tyrmanda. Wokół problemu tożsamości tekstu, „Pamiętnik Literacki” 2006 z. 4.
A. Nowaczewski, Szlifibruki i flaneurzy. Figura ulicy w literaturze polskiej po 1918 roku, Gdańsk 2011.
J. Pasterska, Świat według Tyrmanda, Rzeszów 2000.
D. Pachocki, Tekstowe meandry. Dziennik 1954 Leopolda Tyrmanda – problem nie tylko filologiczny, „Folia Litteraria Polonica” 2019, nr 4.
R.K. Przybylski, O tym, jak Leopold Tyrmand wałęsał się w świecie kultury popularnej, Poznań 1998.
E. Rybicka, Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków 2003.
M. Urbanek, Zły Tyrmand, wyd. II, Warszawa 2012.
J. Walc, Fotografia Atlantydy („Zły” Leopolda Tyrmanda), w: Wielka choroba, Warszawa 1992.
J. Walc, Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata, Warszawa 2010.
B. Wieczorkiewicz, Gwara warszawska dawniej i dziś, Warszawa 1974.
W. Władyka, Krew na pierwszej stronie. Sensacyjne dzienniki Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1982.
M. Woźniak, Biografia Leopolda Tyrmanda, Warszawa 2016.
M. Zielińska, Warszawa, dziwne miasto, Warszawa 1995.
R. Zimand, Tyrmand’54, w: Wojna i spokój, Londyn 1984.