Wysłane przez kg_sekretarz w
Archetyp, pojęcie wprowadzone do dwudziestowiecznej humanistyki przez Carla Gustava Junga, oznacza ukryty w podświadomości prawzór motywu, symbolu czy postaci, który może zostać rozpoznany w kulturowych narracjach i obrazach. W ujęciu dwudziestowiecznych religioznawców termin chętnie odnoszono do wszelkich gestów religijnych, które miałyby być próbą odtworzenia gestów i czynności boskich. Biblia jako tekst święty judaizmu i chrześcijaństwa jest swoistym zapisem postaw wobec sacrum czy też wobec innych ludzi w kontekście sakralnym, a jednocześnie Pismo Święte stanowiło jedno z głównych punktów odniesienia dla literatury europejskiej, przy czym proces jego interpretacji był modelem dla rozumienia innych tekstów pisanych, również literackich (hermeneutyka). Ten splot czynników warunkuje spojrzenie na biblijny zespół bohaterów, chętnie reinterpretowanych przez autorów tekstów literackich.
Konteksty, które warto wziąć pod uwagę:
- Tłem dla pracy warto uczynić refleksję nad hermeneutyką biblijna: proces dociekania sensu danego tekstu czy zdarzenia opisywanego przez Pismo Święte wynika z samej istoty tekstu świętego, ale jednocześnie ze sposobów i walorów stylistycznych przekazu, swoiste niedoświetlenia w rysunku postaci i ich otoczenia (Auerbach) stają się punktem wyjścia dla tekstowych uzupełnień (przepisanie, narastanie komentarzy, poszukiwanie analogicznych przypadków w innych miejscach tekstu, midrasz, apokryf jako opowieść wyjaśniająca losy i naturę bohatera biblijnego). Odniesienie danego przypadku literackiego do biblijnego pierwowzoru jest niezbędne w takiej pracy.
- Specjalną formą funkcjonowania bohatera biblijnego poza tekstem wyjściowym Pisma jest „apokryf”, który w sensie ścisłym jest przekazem niemieszczącym się w kanonie, ale zwykle jest też próbą odpowiedzi na niedostatek informacji o konkretnej postaci i jej zachowaniu (wykorzystuje ją jako bohatera, ale także jako domniemanego autora przekazu) – warto pamiętać o przemianach w rozumieniu tego terminu oraz o jego niejednoznacznym charakterze (zawiera treści ukryte, ezoteryczne; odpowiada na ludzkie potrzeby; ma pogłębiać pobożność i służy rozpowszechnieniu doktryn heretyckich – w jakiej mierze literatura wykorzystuje te cechy apokryfu?).
- Zwrócić należy uwagę na zmienne historycznie gatunki literatury szczególnie podatne na kreowanie bohatera o proweniencji biblijnej: dramat misteryjny, moralitet, romans religijny, legenda hagiograficzna, psalm, kazanie, przypowieść. Dobrze jednak pamiętać, że Biblia stanowi rozpoznawalny kontekst tak rożnych sposobów wypowiedzi jak kronika historyczna czy poezja miłosna (zatem i archetypy pojawiać się będą niekoniecznie w gatunkach stricte religijnych).
- Najważniejszym zagadnieniem byłaby zmiana konfiguracji bohaterów pochodzenia biblijnego w literaturze kolejnych epok. Od bohaterów średniowiecznych apokryfów i misteriów poprzez humanizm literatury nowożytnej (np. twórczość Mikołaja Reja czy Szymona Szymonowica), kontrreformacyjny kontekst literatury baroku aż po bohatera romantycznego (ze znaną reinterpretacją postaci Abrahama autorstwa Sørena Kierkegaarda czy Kainem Byrona), czy dalszych reinterpretacji modernistycznych i współczesnych (np. Sezon w piekle Arthura Rimbauda, powieści Michaiła Bułhakowa czy Williama Faulknera, opowiadania Jorge Luisa Borgesa i Brunona Schulza, dramaty Ireneusza Iredyńskiego i Mariana Pankowskiego), zainteresowanie konkretnymi postaciami jest płynne. Te zaś, które skupiają fascynacje twórców przez cały czas, stają się nośnikami nowych znaczeń. Z czego wynikają te wahania? Dlaczego Józef, syn Jakuba, cieszył się takim wzięciem w okresie renesansu? Na czym polega wzrost zainteresowania Judaszem, archetypem zdrajcy, w literaturze XX wieku? To na tego rodzaju pytania ma odpowiedzieć ta praca.
- Sama Biblia stanowi archetyp Księgi. Słowo jest prawdziwym bohaterem Biblii i literatury, a sama Księga bywa antropomorfizowana. Ważnymi, na wskroś archetypowymi bohaterami, stają się nosiciele biblijnych słów, rzecznicy Boga: poeci (Dawid), prorocy (np. Jeremiasz, św. Jan) czy mędrcy (Kohelet, Hiob, Salomon). A równocześnie stylizacja biblijna bywa w literaturze późniejszej sposobem przywołania tego pierwotnego kontekstu. To ważny trop dla twórczości podejmującej zagadnienia autotematyczne.
Praca może być poświęcona odtworzeniu panoramy archetypów przywoływanych chętnie w danej epoce literackiej, ale również prześledzeniu dziejów konkretnego archetypu bohatera i jego przemian w historii. Wyżej wymienione tytuły i nazwiska są tylko przykładowymi propozycjami (a brakuje przecież wśród nich dzieł takich autorów jak Mikołaj z Wilkowiecka, Stanisław Herakliusz Lubomirski, Franciszek Karpiński, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Kamil Norwid, Jan Kasprowicz, Stanisław Wyspiański, Bolesław Leśmian, Karol Hubert Rostworowski, Jerzy Andrzejewski, Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert, Wisława Szymborska, by pozostać przy klasykach literatury polskiej), ostateczny dobór należy do Uczestnika.
Literatura podstawowa, opracowania poszczególnych epok i motywów:
Maria Adamczyk, Biblijno-apokryficzne narracje w literaturze staropolskiej do końca XVI wieku, Poznań 1980
Erich Auerbach, Blizna Odyseusza, w: ibidem, Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu, przeł. Z. Żabicki, Warszawa 2004
Biblia a literatura, red. S. Sawicki, J. Gotfryd, Lublin 1986
Cały świat nie pomieściłby ksiąg. Staropolskie opowieści i przekazy apokryficzne, wyd. W. R. Rzepka i W. Wydra, wst. M. Adamczyk, Warszawa 2008
Dramat i teatr religijny w Polsce, red. I. Sławińska, W. Kaczmarek, Lublin 1991
Ludwik Flaszen, Księga, w: idem, Cyrograf, Kraków 1996
Northrop Frye, Wielki Kod. Biblia i literatura, przeł. A. Fulińska, Bydgoszcz 1998
Barbara Greszczuk, Archetypy starotestamentowe w polskich przekładach psalmów. Problemy lingwistyki stosowanej, Rzeszów 2000
Wojciech Kaczmarek, Złamane pieczęcie Księgi. Inspiracje biblijne w dramaturgii Młodej Polski, Lublin 1999
Anna Kamieńska, Twarze Księgi, Warszawa 1982
Piotr Kowalski, Wieczernik w różnych swych postaciach, w: idem, O jednorożcu, Wieczerniku i innych motywach mniej lub bardziej ważnych. Szkice z historii kultury, Kraków 2007
Małgorzata Krzysztofik, Od Biblii do literatury. Siedemnastowieczne dzieła literackie z ksiąg Starego Testamentu, Kraków 2003
Księga Psalmów. Modlitwa. Przekład. Inspiracja, red. P. Mitzner, Warszawa 2007
Marian Maciejewski, Biblia, [hasło w:] Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 1991
Motywy religijne w twórczości pisarzy polskiego Oświecenia, red. T. Kostkiewiczowa, Lublin 1995
Nurt religijny w literaturze polskiego średniowiecza i renesansu, red. S. Nieznanowski, J. Pelc, Lublin 1994
Polska liryka religijna, red. S. Sawicki, P. Nowaczyński, Lublin 1983
Beata Popczyk-Szczęsna, Postać Judasza w dramacie polskim. Potyczki z referencją, Kraków 2003.
Problematyka religijna w literaturze pozytywizmu i Młodej Polski. Świadectwa poszukiwań, red. S. Fita, Lublin 1993
Proza polska w kręgu religijnych inspiracji, red. M. Jasińska-Wojtkowska, K. Dybciak, Lublin 1993
Ryszard Przybylski, Homilie na Ewangelię dzieciństwa, Warszawa 2007
Religijne aspekty literatury polskiej XX wieku, red. M. Jasińska-Wojtkowska, J. Święch, Lublin 1997
Religijność literatury polskiego baroku, red. C. Hernas, M. Hanusiewicz, Lublin 1995
Religijny wymiar literatury religijnej polskiego romantyzmu, red. D. Zamącińska, M. Maciejewski, Lublin 1995
Zofia Stefanowska, Historia i profecja. Studium o Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza, Kraków 1998
Zofia Zarębianka, Tropy sacrum w literaturze XX wieku. Od zagadnień motywicznych do perspektyw hermeneutycznych, Bydgoszcz 2001
Życie Księgi. Biblia a dramat i teatr współczesny, red. E. Partyga, M. Prussak, Warszawa 2010
Literatura uzupełniająca:
Jan Assmann, Pamięć kulturowa. Pismo, zapamiętywanie i polityczna tożsamość w cywilizacjach starożytnych, przeł. A. Kryczyńska-Pham, Warszawa 2008, rozdz. I-III oraz V
Hans Urs von Balthasar, Teodramatyka. 1. Prolegomena, przeł. M. Mijalska, M. Rodkiewicz, W. Szymona OP, Kraków 2005
Harold Bloom, Zachodni kanon. Książki i szkoła epok, przeł. B. Baran i M. Szczubiałka, Warszawa 2019
Northrop Frye, Archetypy literatury, w: Współczesna teoria badań literackich zagranicą. Antologia, t. II, oprac. H. Markiewicz, Kraków 1976
Carl Gustav Jung, Archetypy i nieświadomość zbiorowa, przeł. R. Reszke, Warszawa 2016
Andre Lacoque, Paul Ricouer, Myśleć biblijnie, przeł. E. Mukoid, M. Tarnowska, Kraków 2003
Edmund Leach, D. Alan Aycock, Siostra Mojżesza. Strukturalistyczne interpretacje mitu biblijnego, przeł. M. Buchowski et al., Poznań 1998
Gerardus van der Leeuw, Fenomenologia religii, przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 1997
Eliza Szybowicz, Apokryfy w polskiej prozie współczesnej, Poznań 2008
Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii: narodziny judaizmu, Warszawa 1996
Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii: Nowy Testament, Warszawa 2000
Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii: opowieści i przypowieści, Warszawa 2006
Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii: prawo i prorocy, Warszawa 1994
Magdalena Zowczak, Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej, Wrocław 2000