Wysłane przez kg_sekretarz w
Problem kryzysu wartości to zagadnienie od lat (by nie rzec wieków) powracające na teatralne deski. W Polsce współczesny nam kryzys rozpoczął się właściwie w roku 1982, przybrał zaś na sile dziesięć lat później, gdy rozpoczęła się epoka tzw. transformacji ustrojowej. W teatrze nałożył się on na… kryzys teatru, spowodowany z jednej strony rozpoczętym procesem reorganizacji systemu teatralnego, z drugiej likwidacją cenzury – ze sceny można już było mówić pełnym głosem, bez uciekania się do różnego rodzaju aluzji. Nastał czas rozliczeń, nie do końca przez teatr wykorzystany. Ludzie sceny jakby przestraszyli się ogromu twórczej swobody. Jednocześnie zmieniała się pod względem formalnym współczesna dramaturgia, i polska, i obca. Powróciło tzw. pisanie na scenie kosztem sztuk zbudowanych według klasycznego wzorca, odeszło w niebyt tzw. psychologizowanie na scenie.
Na powstałe możliwości różnych artystycznych wypowiedzi nałożył się świat upadających wartości, upadających za sprawą przemian politycznych i społecznych. Prezentacja i analiza tych przemian powoli wchodziła na sceniczne deski, na dobre zainstalowała się dopiero w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku dzięki formule tzw. teatru krytycznego.
Uczestnik, który zdecyduje się na rozwinięcie tego tematu powinien zastanowić się nad następującymi zagadnieniami (nie ma konieczności omawiania wszystkich proponowanych zagadnień; piszący może wybrać te, które go interesują najbardziej):
– cezura lat 1989–1990 – poszukiwanie na nowo tożsamości przez polski teatr repertuarowy, funkcjonowanie bez instytucjonalnej cenzury, za to – w miarę upływu lat nasilanie się cenzury społecznej (zwłaszcza kręgów katolickich), po 2000 roku – naciski na zdejmowanie spektakli, także ze strony władz
– swój – inny – obcy; przemoc degradująca człowieka; wygnanie (realizacje np. Krystiana Lupy, Krzysztofa Warlikowskiego, Mai Kleczewskiej)
– multikulturowość – gender; sprzeciw wobec tradycyjnej moralności – załamanie świata mieszczańskiej obyczajowości (np. spektakle Anny Augustynowicz)
– kryzys religii – powrót agnostycyzmu i ateizmu
– sprzeciw wobec reguł paternalistycznego świata – ucieczka, dokąd?
– kryzys języka – dialogów, a w konsekwencji – relacji między postaciami dramatu
– przetwarzanie lub odrzucenie tradycyjnej dramaturgii – powstanie nowej wartości dramatycznej (tzw. pisanie na scenie, sceny tradycyjnego dramatu jako pretekst do uwspółcześniania, zmiany znaczeń i poszerzania tematycznego, remix; słowem – działania na tekście „zastanym” zamiast tworzenia nowego, oryginalnego tekstu)
– Witkacy i Gombrowicz i ich świat zdegradowanych wartości ludzkich (np. Iwona, księżniczka Burgunda Grzegorza Jarzyny oraz Jana Klaty; Ślub Jerzego Jarockiego, Jerzego Grzegorzewskiego, Anny Augustynowicz; Janulka, córka Fizdejki Jana Klaty; Szewcy, etc.)
- powroty do Szekspira, Czechowa, Becketta i antyku – poszukiwanie nowej egzystencjalnej formuły, rozwiązywanie na nowo zagadnienia „kim jestem” (czy szerzej – kim jesteśmy w nowo-starym świecie) – teatr Krzysztofa Warlikowskiego
– powrót Brechta i zeittheater w nowej formule teatru krytycznego
– Tadeusza Różewicza sceniczny świat przedstawiony: od Kartoteki rozrzuconej do Kartoteki, Pułapka, Do piachu;
– Tadeusza Kantora rzeczywistość zdegradowana jako inspiracja dla reżyserów czy scenografów (m.in. teatr Janusza Wiśniewskiego)
– „deklasacja” miejsca akcji jako zabieg inscenizacyjny – porzucenie „ładnej dekoracji” w scenografii współczesnej
– ekologia w teatrze (np. spektakle Cieplaka i Garbaczewskiego Życie seksualne dzikich)
Współcześni reżyserzy (polscy), dla których problem rozpadu wartości stanowi problem konstytutywny ich twórczości: Anna Augustynowicz, Piotr Cieplak, Krzysztof Garbaczewski, Jerzy Grzegorzewski, Jan Klata, Maja Kleczewska, Krystian Lupa, Monika Strzępka, Jerzy Warlikowski, Grzegorz Wiśniewski;
recenzje z ich przedstawień dostępne na portalu e-teatr.pl
Proponowana bibliografia:
20-lecie. Teatr polski po 1989, red. D. Jarząbek, M. Kościelniak, G. Niziołek, Kraków 2010 (rozdz.: G. Niziołek, Ruiny Europy, I. Gańczarczyk, Czy istnieje jeszcze tabu we współczesnym polskim teatrze)
P. Augustyniak, Wyspiański. Burzenie polskiego kościoła, Kraków 2019
Z. Bauman, Moralność w niestabilnym świecie. Poznań 2006
Z. Bauman, Życie na przemiał, Kraków 2007
Z. Bauman, Sztuka życia. Kraków 2008
Z. Bauman, Obcy u naszych drzwi. Warszawa 2016
A. Burzyńska, Dekonstrukcja, polityka i performatyka, Kraków 2013
J. Brach-Czaina, Szczeliny istnienia, Kraków 1992 (lub kolejne wydania, ostatnie 2018; PDF w Internecie: https://docer.pl/doc/xxvxvs)
R. Cieślak, Teatr Anny Augustynowicz, Szczecin 2011
„Didaskalia”: nr 57, październik 2003 (rozdz.: Hamlet Wyspiańskiego), nr 59–60, luty –kwiecień 2004 (rozdz.: Grzegorzewski), nr 66–67, czerwiec – sierpień 2005 (rozdz.: Grzegorzewski), nr 102, kwiecień 2011 (rozdz.: Grzegorzewski);
https://didaskalia.pl/pl/numer/didaskalia-155 - część pt. GARBACZEWSKI oraz K. Fazan, PQ 2019: set design w epoce antropocenu
P. Dobrowolski, Teatr i polityka. Dyskursy polityczne w polskiej dramaturgii współczesnej, Poznań 2019 [książka dostępna online w Encyklopedii Teatru Polskiego].
K. Duniec, J. Krakowska, Soc i sex. Diagnozy teatralne i nieteatralne, Warszawa 2009
K. Duniec, J. Krakowska, Soc, sex i historia, Warszawa 2014
E. Fromm, Mieć czy być, Poznań 2010 (i wyd. nast.); PDF dostępny w cyfrowej przeglądarce docer.plP. Gruszczyński, Ojcobójcy. Młosi zdolniejsi w polskim teatrze, Warszawa 2003
M. Grzegorzewska, Teologie Szekspira, Tyniec, 2018
Jelinek po polsku. Tłumaczenia i inscenizacje, red. M. Szczepaniak, Bydgoszcz 2014
T. Judt, Pensjonat pamięci, Wołowiec 2012W. Kaczmarek, Przeniknąć człowieka. Chrześcijański horyzont dramatu i teatru XX wieku, Lublin 2016
O. Katafiasz, Awaria narracji, https://didaskalia.pl/pl/numer/didaskalia-155 (o spektaklu K. Lupy, Capri – wyspa uciekinierów)
J. Kopciński, Różewicz: dramaturgia transgresji, „Dialog” 2005, nr 3
J. Kopciński Wybudzanie. Dramat polski. Interpretacje, Warszawa 2018
D. Kosiński, Performatyka. W(y)prowadzenia, Kraków 2016
J. Krakowska, Demokracja. Przedstawienia, Warszawa 2019
D. Kuźnicka, Obszary zwątpień i nadziei. Inscenizacje Jerzego Grzegorzewskiego 1966–2005, Warszawa 2006
M. Kwaśniewska, Pytanie o wspólnotę: Jerzy Grzegorzewski i Jan Klata, Kraków 2016
J. Lisiewicz, Milczenie w teatrze Samuela Becketta i Tadeusza Różewicza, Gdańsk 2017
A. Majewska, Dom we krwi. Współczesne inscenizacje 'Orestei' Ajschylosa, Truskaw 2015
G. Niziołek, Sobowtór i utopia. Teatr Krystiana Lupy, Kraków 1997
G. Niziołek, Ciało i słowo: szkice o teatrze Tadeusza Różewicza, Kraków 2004
G. Niziołek, Warlikowski. Extra ecclesiam, Kraków 2008
G. Niziołek, Publiczność zgnieciona. Kantor i kres dramatu społecznego, „Dialog” 2009, nr 4
Odsłony współczesnej scenografii. Problemy – sylwetki – rozmowy, red. K. Fazan, A. Marszałek, J. Rożek-Sieraczyńska, Kraków, 2016
J. Ostrowska, „Teatr może być w byle kącie”. Wokół zagadnień miejsca i przestrzeni w teatrze, Poznań 2014
Post-teatr i jego sojusznicy, red. T. Plata, Warszawa 2018
Przestrzeń w dramacie, teatrze i sztukach plastycznych, red. W. Baluch, M. Lachman, D. Łarionow, Kraków 2009
B. Skarga, Tożsamość i różnica, Kraków 1998
B. Skarga, Kwintet metafizyczny, Kraków 2005
B. Skarga, Człowiek to nie jest piękne zwierzę, Kraków 2007
Z. Smolarska, Rimini Protokoll. Ślepe uliczki teatru partycypacyjnego, Warszawa 2017
G. Stępniak, Sztuka życia inaczej. Ustawianie queerowego czasu i przestrzeni, Kraków 2017
Szekspir i uzurpator. Z Krzysztofem Warlikowskim rozmawia Piotr Gruszczyński, Warszawa 2007
P. Sztarbowski, Traumy polskiego teatru. O kilku motywach obecnych w młodym teatrze, „Notatnik Teatralny” nr 46-47, 2009
P. Sztarbowski, Oliver Frljić i nowy koszmar Europy, „Didaskalia” 157/158, czerwiec – sierpień 2020; [tekst na stronie: https://didaskalia.pl/pl/numer/didaskalia-157-158]
O. Śmiechowicz, Polski teatr po upadku komunizmu. Lupa, Warlikowski, Klata, Kraków 2018
O. Śmiechowicz Trojanki Jana Klaty, Kraków 2019
Świat (w) polskiej dramaturgii najnowszej, red. J. Kopciński, Warszawa 2016
J. Świerczyńska, Teatr Rozmaitości Jarzyny i Warlikowskiego, Warszawa 2019
J. Tischner, Homo sovieticus [Etyka solidarności i Homo sovieticus], Kraków 1992 (i wyd. nast.)
J. Tischner, Myślenie w żywiole piękna, Kraków 2004 (i wyd. nast.)
J. Tischner, Filozofia dramatu, Kraków 2006 (i wyd. nast.)
J. Tischner, Inny. Eseje o spotkaniu, Kraków 2017
Olgi Tokarczuk wykład noblowski, tekst - https://www.rp.pl/Kultura/191209471-Czuly-narrator-Pelny-tekst-noblowskiego-wykladu-Olgi-Tokarczuk.html oraz na youtubie - https://www.facebook.com/wyborcza/videos/olga-tokarczuk-odczytuje-noblowski-esej/455540688488363/
Trzeba odwagi (rozmowa: D. Ratajczakowa, T. Różewicz), „Teatr” 1997, nr 7–8
Wobec nadziei. Aksjologiczne problemy dramatu i teatru XX i XXI wieku, red. J. Michalczuk, M. Lach, Lublin 2018
Wokół dramaturgii otwartej (rozmowa: K. Puzyna, T. Różewicz), „Dialog” 1969, nr 7
Współczesny dramat i teatr wobec wojny, przemocy i uchodźstwa, t. 1, red. A. Korzeniowska-Bihun, Warszawa 2018
Współczesny dramat i teatr wobec wojny, przemocy i uchodźstwa, t. 2, red. A. Moskwin, Warszawa 2018
M. Zielińska, Ostatni ludzie, https://didaskalia.pl/pl/numer/didaskalia-157-158 (o spektaklu P. Cieplaka, Woyzeck)
Wykazy premier znajdują się na wortalu Instytutu Teatralnego w Warszawie:
www.e-teatr.pl; tam także artykuły, recenzje, rozmowy w działach: recenzje, opinie, personalia; przy każdej premierze (po 2003 roku) znajduje się obszerny wybór recenzji prasowych oraz wywiadów z twórcami spektakli, można też zamówić kwerendę materiałów dla premier sprzed 2003 roku.
Od nr. 1/2012 „Teatru” w Internecie dostępne są wybrane artykuły z bieżących numerów na stronie www.teatr-pismo.pl
Wybrane artykuły z „Didaskaliów” dostępne są w Internecie na stronie www.didaskalia.pl; od stycznia 2020 „Didaskalia” wydawane są w wersji internetowej
Wybrane artykuły z „Dialogu” dostępne są w Internecie na stronie www.dialog-pismo.pl
Spisy treści czasopism teatralnych od 2000 roku dostępne są na stronie internetowej http://katalog.czasopism.pl
Na wortalu „www.teatralny.pl” znajdują się recenzje wybranych spektakli, komentarze, wywiady i artykuły tematyczne od 2013.
Artykułów i recenzji można też szukać na stronie https://teatrdlawszystkich.eu (poprzednio „teatr dla was”, z którego teksty pozostały na e-teatrze w dziale recenzji).