Temat konkursowy XLIV OLiJP

LITERATURA POLSKIEGO ROMANTYZMU WOBEC INNYCH SZTUK

Temat konkursowy XLIV OLiJP

 

UWAGA:

Uczniowie zainteresowani tym tematem zobowiązani są do opracowania dwóch pierwszych problemów badawczych, następnie zaś wybierają wersję A (związki literatury romantycznej
z muzyką) lub wersję B (związki literatury romantycznej ze sztukami plastycznymi). 

 

1. Correspondance des arts – geneza i znaczenie pojęcia.

• Kiedy i gdzie po raz pierwszy pojawiła się formuła correspondance des arts?
• Na czym polegają kontrowersje związane z terminologią dotyczącą korespondencji sztuk (które określenie wydaje ci się najbardziej adekwatne: „korespondencja”, „wzajemne oświetlanie się” czy „synteza sztuk”?);
• Czy możliwe jest „wzajemne przenikanie się” sztuk? co łączy a co dzieli literaturę
  i muzykę, literaturę i sztuki plastyczne (np. według koncepcji Lessinga zawartej
  w Laokoonie)?

 

2. Powinowactwa sztuk w literaturze i kulturze przedromantycznej

• Pierwsze przejawy powinowactw sztuk (np. teatr starożytny, chorał gregoriański);
• Gatunki synkretyczne z pogranicza literatury, muzyki i sztuk plastycznych (psalm, pieśń, kantata, „śpiewogra”, opera, emblemat, ekfraza);
• Znaczenie zbiorów ikonologii i alegorii (np. Ikonologii Cezarego Ripy) w literaturze dawnej;
• Jak rozumiesz pojęcie ut pictura poesis?  
• Jak zmieniała się hierarchia sztuk na przełomie oświecenia i romantyzmu (sztuki plastyczne, architektura, muzyka – która z nich stawiana była na pierwszym miejscu
  i dlaczego?)  

 

 

A. Związki literatury romantycznej z muzyką

• Metafory muzyczne i nawiązania do muzyki w warstwie tematycznej tekstu literackiego (np. przywołania instrumentów muzycznych: harfy eolskiej, harmoniki szklanej, liry, lutni, fortepianu; postaci kompozytorów: Chopina, Beethovena, Mozarta; próby literackiego oddania wrażeń wywołanych słuchaniem muzyki);
• Oddziaływanie muzyki na strukturę wersyfikacyjną, prozodię i eufonię romantycznej poezji („śpiewność”, „melodyjność”, „rytmiczność” – znaczenie i egzemplifikacje tych zjawisk; na czym polegają różnice pomiędzy „katarynkową śpiewnością” poezji Józefa Bohdana Zaleskiego a „muzycznością” liryki Juliusza Słowackiego?);
• Rola pieśni i piosenki w rozwoju romantycznej poezji (jak doszło do kariery piosenki w poezji romantycznej? jakie znaczenie miało oddziaływanie tzw. kultury salonu, kultury ludowej, piosenki żołnierskiej na kształt liryki romantycznej?);
• Wpływ opery na dramat romantyczny (oddziaływanie libretta operowego na strukturę dramatu w Dziadach Mickiewicza; intertekstualne nawiązania do opery w dramatach romantycznych – szczególnie znaczenie Wolnego strzelca Webera dla dramatów Mickiewicza (I cz. Dziadów) i Krasińskiego (Irydion, Nie-Boska komedia ); III cz. Dziadów a Don Giovanni i Wesele Figara Mozarta);
• Kontrowersje wokół możliwości naśladowania gatunków muzycznych za pomocą formy literackiej (koncerty w Panu Tadeuszu, monolog Grabca z II sc. I aktu Balladyny jako „poetycka fuga”);
• Zjawisko tzw. „przekładu intersemiotycznego” (czyli prób „przetłumaczenia” dzieła muzycznego na język literatury – np. dzieł Chopina i Beethovena przez Kornela Ujejskiego);
• Twórczość romantyków polskich jako inspiracja dla kompozytorów.

 

 

B. Związki literatury romantycznej ze sztukami plastycznymi

• Tematyzacja sztuk plastycznych w literaturze polskiego romantyzmu: nawiązania
  do rzeźby, dzieł malarskich i architektonicznych, powoływanie się na twórczość wybranych artystów-plastyków (np. znaczenie dzieła Rafaela dla romantyków polskich, Veronese jako ulubiony malarz Juliusza Słowackiego, Rembrandt jako Norwidowy mistrz światłocienia), dyskusje na temat malarstwa pejzażowego
  (np. w Panu Tadeuszu);
• Problem „obrazowania literackiego” rozpatrywanego w kontekście:

- malarstwa i grafiki (jak rozumieć „malarskość” opisów pejzaży?,
co to znaczy, że Mickiewicz był „kolorystą”?, na czym polega „malarskość” obrazowania w późnych lirykach Słowackiego i na jakiej zasadzie zestawiany jest poeta z Williamem Turnerem?, na jakiej zasadzie możemy mówić
o ikoniczności tekstu literackiego – jak np. ikonografia vanitas i melancholii przetwarzana jest w Marii Antoniego Malczewskiego i W Szwajcarii Juliusza Słowackiego?),

- architektury (jak oddziałała architektura baroku wileńskiego
na wyobraźnię literacką Słowackiego? jak obecna jest architektura starożytna
w dziele Norwida?)

- rzeźby (jak rozumieć pojęcie „rzeźbiarskość” odniesione do literackich bohaterów Norwida?);

• Assunta Norwida jako „poemat ekfrastyczny”;
• Norwid jako artysta „dwurodny”, czyli parający się uprawianiem literatury i sztuk plastycznych (jak Norwid rozumie pojęcie „sztukmistrz”? czy uprawianie dwóch różnych sztuk przez jednego artystę ma wpływ na „powinowactwa” sztuk w jego dziele?);
• Twórczość Mickiewicza i Słowackiego jako inspiracja dzieł plastycznych.

 

Bibliografia podmiotowa

• Teksty podstawowe

Z. Krasiński, Irydion, oprac. W. Kubacki, Wrocław 1967 (BN I 42);

Z. Krasiński, Listy do Delfiny Potockiej, oprac. i wstęp Z. Sudolski, Warszawa 1975;

Z. Krasiński, Listy do Konstantego Gaszyńskiego, oprac. i wstęp Z. Sudolski, Warszawa 1971;

Z. Krasiński, Nie-Boska komedia, wstęp i oprac. S. Treugutt, Warszawa 1974
lub Z. Krasiński, Nie-Boska komedia, wstęp M. Janion, oprac. tekstu i przypisy oprac.
M. Grabowska, Wrocław 1975;

A. Malczewski, Maria. Powieść ukraińska, oprac. R. Przybylski, Warszawa 1976
(lub wydanie wcześniejsze) lub A. Malczewski, Maria. Powieść ukraińska, wstęp:
H. Krukowska i J. Ławski, Białystok 1995;

A. Mickiewicz, Dziady (wszystkie części cyklu), w: tenże, Dzieła, Wydanie Rocznicowe, red. Z. J. Nowak i inni, t. III: Dramaty, oprac. Z. Stefanowska, Warszawa 1995;

A. Mickiewicz, Pan Tadeusz, oprac. S. Pigoń, Wrocław 1980;

A. Mickiewicz, Wiersze, w: tenże, Dzieła wszystkie, red. K. Górski, t. I: Wiersze, cz. 1-4, oprac. Cz. Zgorzelski, Wrocław 1971-1987;

C. Norwid, Ad leones, Assunta, Bransoletka, Czarne kwiaty, wiersze liryczne, w: tenże, Pisma wszystkie, red. J. W. Gomulicki, t. I-XI, Warszawa 1971-1976. UWAGA: w XI tomie Pism wszystkich można odnaleźć niektóre reprodukcje dzieł plastycznych Norwida; zob. także reprodukcje w: A. Melbechowska-Luty, Sztukmistrz. Twórczość artystyczna i myśl o sztuce Cypriana Norwida, Warszawa 2001;

J. Słowacki, Balladyna, Sen srebrny Salomei, W Szwajcarii, wiersze liryczne, w: tenże, Dzieła wszystkie, red. J. Kleiner, t. I-XVII, Wrocław 1952 – 1976;

J. B. Zaleski, Wybór poezyj, wstęp B. Stelmaszczyk-Świontek, wybór i komentarz
C. Gajkowska, Wrocław 1985;

K. Ujejski, Tłumaczenia Chopina i Beethovena, Przemyśl 1893.

 

Teksty uzupełniające:

G. E. Lessing, Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji, tłum. H. Zymon-Dębicki, oprac. naukowe M. Mencfel, Kraków 2012;

E.T.A. Hoffmann, Obrazki fantastyczne w stylu Callota, w: tenże, Opowieści fantastyczne, wyboru dokonał W. Kopaliński, tłum. A. Faleński, J. Ficowski i in., Warszawa 1959 (stąd zwłaszcza Kawaler Gluck i Don Juan);

E.T.A. Hoffmann, Kota Mruczysława poglądy na życie, tłum. E. Sicińska, Warszawa1996;   

C. Ripa, Ikonologia, tłum. I. Kania, Kraków 1998;

Teksty L. Tiecka i W. H. Wackenrodera, w: Pisma teoretyczne niemieckich romantyków, wybrał i oprac. T. Namowicz, Wrocław 2000 (BN II 246); zwłaszcza: Wynurzenia serdeczne rozmiłowanego w sztuce braciszka zakonnego, Dywagacje o sztuce dla przyjaciół sztuki, Widzenie Rafaela, Osobliwy żywot muzyczny kompozytora Józefa Berglingera, Cuda muzyki.

 

 

Bibliografia przedmiotowa

W. Achremowiczowa, Uwagi o roli dźwięku w poezji Mickiewicza, „Roczniki Humanistyczne” 1954 – 1955, z. 5;

Adam Mickiewicz w pieśni polskiej i obcej, oprac. Z. Lissa, O. Łada, Kraków 1963;

A. Bagłajewski, Ut musica poesis. O „Tłumaczeniach Szopena” Kornela Ujejskiego,
w: Od oświecenia do romantyzmu. Prace ofiarowane Piotrowi Żbikowskiemu, red. G. Ostasz, P. Uliasz, Rzeszów 1997;

J. Białostocki, Ikonografia romantyczna. Przegląd problemów badawczych, w: tenże, Symbole i obrazy w świecie sztuki, Warszawa 1982;

J. Błoński, Ut musica poësis?, „Twórczość” 1980, nr 9;

M. Bieńczyk, Estetyka melancholii. „Maria” Antoniego Malczewskiego, w: Trzynaście arcydzieł romantycznych, red. E. Kiślak i M. Gumkowski, Warszawa 1996;

A. Boleski, W sferze wyobraźni poetyckiej Juliusza Słowackiego. Główne motywy obrazowania, Łódź 1960;

E. Chlebowska, „Echo ruin”, „Scherzo”, „Solo” – wanitatywny „tryptyk” Norwida,
w: Symbol w dziele Cypriana Norwida, red. W. Rzońca, Warszawa 2011;

E. Chlebowska, „Ipse ipsum”. O autoportretach Cypriana Norwida, Lublin 2004;

P. Chlebowski, „Bema pamięci żałobny-rapsod”. Rockowa suita Niemena do wiersza Norwida, „Studia Norwidiana” 2009 – 2010 [wyd. 2012], z. 27 – 28;

P. Chlebowski, O Norwidowym „Solo” – trochę inaczej, w: Symbol w dziele Cypriana Norwida, red. W. Rzońca, Warszawa 2011;

M. Cieśla-Korytowska, Romantyczne przechadzki pograniczem, Kraków 2004;

M. Głowiński, Literackość muzyki – muzyczność literatury, w: tenże, Poetyka i okolice, Warszawa 1992;

K. Górski, Muzyka w opisie literackim, „Życie i Myśl" 1952, nr 1 – 6; przedruk w: K. Górski, Z historii i teorii literatury, Wrocław 1959;

A. Hejmej, Muzyczność dzieła literackiego, Wrocław 2002;

Ikonografia romantyczna, red. M. Poprzędzka, Warszawa 1977;

M. Janion, Zygmunt Krasiński – debiut i dojrzałość, Warszawa 1962;

S. Kolbuszewski, Muzyczność „Pana Tadeusza”, w: tenże Romantyzm i modernizm: studia
o literaturze i kulturze, Katowice 1959;

M. Komza, Mickiewicz ilustrowany, Wrocław 1987;

A. Kowalczykowa, Barokowa młodość, w: taż, Słowacki, Warszawa 1999;

A. Kowalczykowa, O wzajemnym oświetlaniu się sztuk w romantyzmie, w: Pogranicza
i korespondencje sztuk, red. T. Cieślikowska i J. Sławiński, Wrocław 1980;

A. Kowalczykowa, Pejzaż romantyczny, Warszawa 1982;

A. Kowalczykowa, Rafael, czyli o stylu romantycznym, „Pamiętnik Literacki” 1982, z. 1 –2;

A. Kowalczykowa, Świadectwo autoportretu, Warszawa 2008;

J. Kleiner, Muzyka w życiu i twórczości Słowackiego, w: tenże, Studia o Słowackim, Lwów 1910;

G. Królikiewicz, Terytorium ruin. Ruina jako obraz i temat romantyczny, Kraków 1993;

D. Kudelska, Juliusz Słowacki i sztuki plastyczne, Lublin 1997;

O. Krysowski, Słońc ogromnych kręgi... Malarskie inspiracje Słowackiego, Warszawa 2002;

W. Kubacki, Echa Mozarta w III cz. „Dziadów”, „Odrodzenie” 1946, nr 13;

B. Kuczera-Chachulska, Mickiewicz – Chopin. W kręgu genologii i estetyki, Zakład Aksjologii i Estetyki Literackiej WNH UKSW, 2012, z. 1;

M. Kulesza-Gierat, Artystyczny i estetyczny wymiar podróży Adama Mickiewicza,
w: Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie, t. 2: Ziemianie w podróży, red. H. Łaszkiewicz, Lublin 2010;

Literatura a malarstwo – malarstwo a literatura. Panorama myśli polskiej XX wieku, red.
G. Królikiewicz, O. Płaszczewska, I. Puchalska, M. Siwiec, Kraków 2009;

U. Makowska, Słowacki w formacie 9x14, w: O Słowackim „umysły ludzi różne”, red.
U. Makowska, Warszawa 2009;

W. Marchwica, Funkcja elementów muzycznych w dramacie polskim pierwszej połowy XIX wieku, w: „Dziady” Adama Mickiewicza. Poemat – adaptacje – tradycje, red. B. Dopart, Kraków 1999;

H. Markiewicz, „Ut pictura poesis”. Dzieje toposu i problemu, w: Tessera. Sztuka jako podmiot badań. Na jubileusz Profesora Mieczysława Porębskiego, red. J. Białostocki, Kraków 1981;

I. Matuszewski, Słowacki i nowa sztuka (Modernizm). Twórczość Słowackiego w świetle poglądów estetyki nowoczesnej. Studium krytyczno-porównawcze, Warszawa 1911;

A. Melbechowska-Luty, Sztukmistrz. Twórczość artystyczna i myśl o sztuce Cypriana Norwida, Warszawa 2001;

K. Michałowski, Poezja Mickiewicza w kompozycjach muzycznych, w: A. Mickiewicz, Dzieła wszystkie, red. K. Górski, t. I, cz. IV, oprac. Cz. Zgorzelski, Wrocław 1987;

Muzyka w literaturze. Antologia polskich studiów powojennych, red. A. Hejmej, Kraków 2002;

S. Münch, Libretto operowe a polski dramat romantyczny (Uwagi i propozycje),
w: Z problemów poetyki historycznej, red. L. Ludorowski, Lublin 1984;

Norwid – artysta. W 125 rocznicę śmierci poety, red. K. Trybuś, W. Ratajczak, Z. Dambek, Poznań 2008;

E. Nowicka, Omamienie – cudowność – afekt. Dramat w kręgu dziewiętnastowiecznych wyobrażeń i pojęć, Poznań 2003;

W. Okoń, Malarstwo a literatura, hasło w: Słownik literatury polskiej XIX wieku,
red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 1991;

J. Opalski, O sposobach istnienia utworu muzycznego w dziele literackim, w: tenże, Chopin
i Szymanowski w literaturze dwudziestolecia międzywojennego, Kraków 1989;

E. Panofsky, Ikonologia i ikonografia, w: tenże, Studia z historii sztuki, oprac. J. Białostocki, Warszawa 1971;

D. Pniewski, Między  obrazem i słowem. Studia o poglądach estetycznych i twórczości literackiej Norwida, Lublin 2005;

Poeta i sztukmistrz. O twórczości poetyckiej i artystycznej Norwida, red. P. Chlebowski, Lublin 2007;

Potrącić strunę poezji kamienną. Szkice o „Uspokojeniu” Juliusza Słowackiego, red.
S. Makowski, Warszawa 1979 (tutaj teksty poświęcone związkom wiersza Słowackiego
z muzyką i sztukami plastycznymi);

Powinowactwa sztuk w kulturze oświecenia i romantyzmu, red. A. Seweryn, M. Kulesza-Gierat, Lublin 2012;

M. Praz, Mnemosyne. Rzecz o powinowactwie literatury i sztuk plastycznych, tłum. W. Jekiel, Warszawa1981;

J. Przyboś, „Widzę i opisuję”, w: tenże, Czytając Mickiewicza, Warszawa 1998;

I. Puchalska, „Majsterkowanie” Mozartem. „Dziadów” część II a „Don Giovanni”, „Wielogłos” 2007, nr 1;

P. Rypson, Obraz słowa. Historia poezji wizualnej, Warszawa 1989;

A. Seweryn, „Najsubtelniejszy muzyk w poezji”? Juliusz Słowacki a muzyka, „Roczniki Humanistyczne” 2006, z. 1;

A. Seweryn, Muzyka w „Królu Duchu”, w: Przez gwiazdy i błękit jestem z Wami. W 200. rocznicę urodzin Juliusza Słowackiego, red. M. Chrostek, T. Pudłocki, J. Starnawski, Przemyśl – Rzeszów 2009;

A. Seweryn, „Poezja nutami niesiona”. O muzycznej recepcji twórczości Juliusza Słowackiego, Warszawa 2008;

A. Seweryn, „Pozwól tam spojrzeć zawróconej głowie…”. W szwajcarskim ogrodzie Słowackiego, w: Juliusz Słowacki – interpretacje i reinterpretacje, red. E. Skalińska,
E. Szczeglacka, Warszawa  2011;

D. Seweryn, Juliusza Słowackiego sztuka kontrapunktu, w: tenże, Słowacki nie-mistyczny, Lublin 2001;

M. Sokalska, Opera a dramat romantyczny. Mickiewicz – Krasiński – Słowacki, Kraków 2009;

M. Sokalska, O inspiracjach operowych w „Irydionie” Zygmunta Krasińskiego, Kraków 2004;

J. Starzyński, O romantycznej syntezie sztuk. Delacroix, Chopin, Baudelaire, Warszawa 1965;

B. Stelmaszczyk-Świontek, Wstęp, w: J. B. Zaleski, Wybór poezyj, Wrocław 1985;

W. Stróżewski, Wstęp, w: C. Norwid, O muzyce, oprac. W. Stróżewski, Kraków 1997;

M. Strzyżewski, Romantyczne sfery muzykalne. Literackie konteksty idei „musica instrumentalis”, Toruń 2010;

M. Strzyżewski, Refleksja krytyczna o muzyce w okresie romantycznego przełomu w Polsce (zapomniany rozdział z dziejów „walki romantyków z klasykami”), w: Z pogranicza literatury i sztuk, red. Z. Mocarska-Tycowa, Toruń 1996;

M. Szargot, Juliusz Słowacki w piosence, w: tenże, Pamięć słowa. Studia o poezji Juliusza Słowackiego, Kraków 2011;

W. Szturc, „Maria” Malczewskiego w malarskim dominium vanitatis, „Ruch Literacki” 1985, z. 4;

J. Tenner, O pierwiastkach muzycznych w poezji Słowackiego, „Biblioteka Warszawska” 1910, t. I;

M. Tomaszewski, Mickiewiczowskie teksty, „tony” i inspiracje, w: Mickiewicz i muzyka. Słowa – dźwięki – konteksty, red. T. Brodniewicz, M. Jabłoński, J. Stęszewski, Poznań 2000;

M. Tomaszewski, Muzyka i literatura, hasło w: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red.
J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 1991;

S. Witkiewicz, Mickiewicz jako kolorysta, Warszawa 1947;

I. Woronow, Romantyczna idea korespondencji sztuk: Stendhal, Hoffmann, Baudelaire, Norwid, Kraków 2008 (tu zwłaszcza rozdziały I i III);

K. Wyka, Cyprian Norwid. Poeta i sztukmistrz, Kraków 1948;

S. Wysłouch, Literatura a sztuki wizualne. Problemy metodologiczne, w: Między tekstami. Intertekstualność jako problem poetyki historycznej, red. J. Ziomek, J. Sławiński, W. Bolecki, Warszawa 1992;

Cz. Zgorzelski, Jak doszło do kariery piosenki w poezji romantycznej?, w: tenże, Zarysy
i szkice literackie, Warszawa 1988;

Cz. Zgorzelski, Elementy „muzyczności” w poezji lirycznej, w: tenże, Obserwacje, Warszawa 1993;

Cz. Zgorzelski, Śpiewu tajemnice, w: tenże, Liryka w pełni romantyczna. Studia i szkice
o wierszach Słowackiego, Warszawa 1981;

J. Zieliński, Obraz pogodnej śmierci. Norwid - Rafael - Maratti i „Śmierć świętego Józefa”, Lublin 2010.